Με αφορμή μια επέτειο

Φέτος η παγκόσμια μουσική κοινότητα, αυτή τουλάχιστον που ενδιαφέρεται για τη λόγια μουσική, θα γιορτάσει τη συμπλήρωση τριακοσίων χρόνων από τη γέννηση του Λεοπόλδου Μότσαρτ (Leopold Mozart, 1719-1787), πατέρα του πλέον διάσημου Βόλφγκανγκ Αμαντέους, διακοσίων χρόνων από τη γέννηση της Κλάρα Σούμαν (Clara Wieck-Schumann, 1819-1896), συντρόφου του πλέον διάσημου από αυτήν Ρόμπερτ, του Ζακ Όφφενμπαχ (Jacques Offenbach, 1819-1880), αλλά και του Φραντς φον Σουππέ (Franz von Suppé, 1819-1895), εκατόν πενήντα χρόνων από τη γέννηση του Αλμπέρ Ρουσσέλ (Albert Roussel, 1869-1937), εκατόν πενήντα επίσης χρόνων από το θάνατο του Έκτωρος Μπερλιόζ (Hector Berlioz, 1803-1869) και του Λουί Μορώ Γκόττσαλκ (Louis Moreau Gottschalk, 1829-1869), εκατό χρόνων από το θάνατο του Ρουτζέρο Λεονκαβάλλο (Ruggero Leoncavallo, 1857-1919) και πενήντα χρόνων από το θάνατο του Τέοντορ Αντόρνο (Theodor Adorno, 1903-1969) και του Ζοζέφ Κοσμά (Joseph Kosma, 1905-1969). Όλες αυτές συντάσσονται βεβαίως με την προδιαγραφή σύμφωνα με την οποία σπουδαία επέτειος είναι εκείνη η οποία ορίζεται από τα πενήντα χρόνια και τα πολλαπλάσιά τους. Τότε γιορτάζεται επίσημα η επέτειος της γέννησης ή του θανάτου κάποιου σημαντικού. Ναι, όσο κι αν ακούγεται παράδοξο, γιορτάζεται η επέτειος του θανάτου κάποιου. Όσον ο χρόνος που μετρά την αποφράδα στιγμή μακραίνει, η αφορμή θύμησης μετατρέπεται από θλίψη σε γιορτινή χαρά! 

Όσο κι αν μερικές από τις προμνημονευθείσες επετείους έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τον Έλληνα φιλόμουσο, υπάρχει μια άλλη, αντισυμβατική αυτή, η οποία διεκδικεί την αυξημένη προσοχή του. Θα συμπληρωθούν φέτος, στις 19 Σεπτεμβρίου συγκεκριμένα, εβδομήντα χρόνια από το θάνατο του Νίκου Σκαλκώτα. Με αφορμή το γεγονός αυτό, και επιθυμώντας να αποδώσουν την τιμή που αρμόζει στον Σκαλκώτα, τέσσερις μεγάλοι μουσικοί φορείς που συστεγάζονται στους χώρους του Μεγάρου Μουσικής Αθηνών ονόμασαν το 2019 «Έτος Σκαλκώτα». Ενώνοντας για πρώτη φορά τις καλλιτεχνικές και επιστημονικές τους δυνάμεις σε μια συλλογική πορεία, διοργανώνουν στο Μέγαρο Μουσικής σε όλη τη διάρκεια της χρονιάς μια σειρά από επετειακές εκδηλώσεις που περιλαμβάνουν, μεταξύ άλλων, συναυλίες, έκθεση, συζητήσεις και διαλέξεις, διεθνές συνέδριο, διαγωνισμό σύνθεσης και ποικίλα εκπαιδευτικά προγράμματα. Οι φορείς αυτοί είναι: Ο σύλλογος Οι Φίλοι της Μουσικής, με τη Μουσική του Βιβλιοθήκη «Λίλιαν Βουδούρη», ο Οργανισμός Μεγάρου Μουσικής Αθηνών, η Κρατική Ορχήστρα Αθηνών και η Ένωση Ελλήνων Μουσουργών. Για τη συνέργεια αυτή και τα θαυμαστά, όπως προοιωνίζεται, αποτελέσματά της, συνηγόρησαν δυο ακόμη λόγοι πέραν της επερχόμενης συμπλήρωσης εβδομήντα χρόνων από το θάνατο του επιφανούς μουσουργού. Ο πρώτος έχει άμεση σχέση με την επέτειο αυτή. Σύμφωνα με το διεθνές δίκαιο περί πνευματικών δικαιωμάτων, αυτά παύουν να ισχύουν με τη συμπλήρωση εβδομήντα χρόνων από το θάνατο του δημιουργού. Ο δεύτερος αφορά τη δωρεά, τον Ιούνιο του 2018, του Αρχείου Σκαλκώτα, το οποίο ήταν κτήμα του Ιδρύματος Αιμιλίου Χουρμουζίου και Μαρίκας Παπαϊωάννου, στη Μουσική Βιβλιοθήκη «Λίλιαν Βουδούρη» του συλλόγου Οι Φίλοι της Μουσικής. Επομένως τα εφόδια για την επιτυχημένη υλοποίηση των προγραμματισμένων εκδηλώσεων είναι ισχυρά και αδιαπραγμάτευτα.
Ο Νίκος Σκαλκώτας αποτελεί ιδιάζουσα περίπτωση στην παγκόσμια ιστορία της μουσικής. Όταν το 1933, με την επικράτηση του ναζισμού, αλλά και εξαιτίας προσωπικών θεμάτων, αναγκάστηκε να φύγει από το Βερολίνο, όπου με υποτροφία είχε εγκατασταθεί το 1921 για ανώτατες μουσικές σπουδές, εγκατέλειψε εκεί τα χειρόγραφα 70 μουσικών έργων τα οποία είχε εντωμεταξύ συνθέσει. Μερικά ερμηνεύτηκαν εκεί, τότε, αποσπώντας ιδιαίτερα εγκωμιαστικά σχόλια. Η τύχη, ωστόσο, των περισσότερων από αυτά αγνοείται. Μετά την επιστροφή του στην Αθήνα και μέχρι τον πρόωρο και απροσδόκητο θάνατό του, συνέθεσε, ζώντας σε μάλλον εχθρικό περιβάλλον, περισσότερα από 100 έργα αξιοθαύμαστα σε ποιότητα. Μόνο τρία από τα έργα του εκδόθηκαν, όσο ζούσε, ενώ ελάχιστα από τα έργα της αθηναϊκής περιόδου ευτύχησε να ακούσει ερμηνευμένα δημόσια.
Το έργο του υπηρετεί με περισσή αξιοσύνη και προσωπικότητα δυο εντελώς διαφορετικά μουσικά ιδιώματα: εκείνο της τονικής μουσικής γλώσσας και εκείνο της ατονικής. Η αναγνώριση του έργου του υπήρξε μεταθανάτια και οπωσδήποτε καθυστερημένη. Αρκεί να αναφερθεί ότι το σπουδαίο πρωτοποριακό συμφωνικό του έργο Η επιστροφή του Οδυσσέα – Εισαγωγή-Συμφωνία σε ένα μέρος, το χαρακτήρισε – έργο του 1942, ερμηνεύτηκε για πρώτη φορά στην Ελλάδα ακριβώς τριάντα χρόνια μετά το θάνατό του (δηλαδή στις 19 Σεπτεμβρίου 1979) στο Ηρώδειο, στο πλαίσιο του κύκλου Παγκόσμιες Μουσικές Μέρες 1979 του Φεστιβάλ Αθηνών, από τη Συμφωνική Ορχήστρα της Δανικής Ραδιοφωνίας, με καθοδηγητή της τον αρχιμουσικό Μιλτιάδη Καρύδη, ενώ η νεοκλασικού ήθους μουσική μπαλέτου Η θάλασσα, έργο του 1949, παρά τις θεσπέσιες μελωδίες και τους σαγηνευτικούς ηχορυθμούς της, πρωτοερμηνεύτηκε στην πλήρη ενορχηστρωμένη μορφή της στις 14 Ιουνίου 1993, στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών από την Ορχήστρα των Χρωμάτων σε διεύθυνση Μίλτου Λογιάδη. Το δυο αυτά έργα, αντιπροσωπευτικά των δυο διαφορετικών τεχνοτροπιών που υπηρέτησε ο Σκαλκώτας, αν και μνημονεύτηκαν με αφορμή μόνο την καθυστερημένη πρώτη ερμηνεία τους καταδεικνύουν μιαν αξιοζήλευτη ισορροπία μορφής και περιεχομένου και τεκμηριώνουν αξιοθαύμαστα κατακτημένη συνθετική τεχνική και μουσική ωριμότητα.

Μολονότι αμέσως μετά το θάνατο του μουσουργού άρχισε οργανωμένη προσπάθεια διάσωσης, κατ’ αρχήν, στήριξης και ανάδειξης του έργου του (στην οποία πρωτοστάτησαν ο μουσικολόγος και κριτικός μουσικής Μίνως Δούνιας και κυρίως ο μουσικολόγος, πιανίστας και αρχιτέκτονας-πολεοδόμος Γιάννης Γ. Παπαϊωάννου), μόνο σποραδικές σχετικές εκδηλώσεις και μαρτυρίες έχουν καταγραφεί. Όχι μόνο στην Ελλάδα, αλλά και στο εξωτερικό πρέπει να επισημανθεί. 
Κυρίως ερμηνεύονταν μερικοί δημοφιλείς από τους 36 Ελληνικούς Χορούς για ορχήστρα, τους οποίους τίμησε και ο ξεχωριστός Δημήτρης Μητρόπουλος. Στο πλαίσιο των εκδηλώσεων του Φεστιβάλ Αθηνών, φερ’ ειπείν, μουσική του Νίκου Σκαλκώτα πρωτακούστηκε στις 21 Ιουλίου 1959. Ήσαν οι Χοροί Τσάμικος, Ηπειρώτικος και Κρητικός, οι οποίοι ερμηνεύτηκαν στο Ηρώδειο από την Κρατική Ορχήστρα Αθηνών, με αρχιμουσικό τον Θεόδωρο Βαβαγιάννη. 
Δυο οργανωμένες προσπάθειες ανάδειξης του έργου του Σκαλκώτα, που αξίζει να αναφερθούν είναι η έκδοση, το 1980, από το ελληνικό τμήμα της δισκογραφικής εταιρείας HMV, κασετίνας με τέσσερις δίσκους επαφής, με ερμηνείες έργων μουσικής δωματίου από Έλληνες μουσικούς και κυρίως η έναρξη (στα τελευταία χρόνια του 20ού αιώνα), δισκογράφησης όλου του έργου του από τη σουηδική δισκογραφική εταιρεία BIS. Χάρη σε αυτό το σχεδιασμό του οποίου η υλοποίηση συνεχίζεται μέχρι τις μέρες μας –οι δίσκοι ακτίνας που έχουν εκδοθεί πλησιάζουν τους είκοσι– ο Έλληνας συνθέτης αναγνωρίζεται πλέον παγκοσμίως ως ένας εκ των εξαιρετικά σημαντικών του πρώτου μισού του 20ού αιώνα. 
Αυτονόητο είναι ότι οι καλά οργανωμένες δράσεις του «2019 Έτους Σκαλκώτα» φιλοδοξούν να επανασυστήσουν τον μουσουργό και τη μουσική του και να αναδείξουν τη σημαντικότητα της προσφοράς του, τόσο στην Ελλάδα, όσο και στο εξωτερικό. Πολύ σημαντικά προανακρούσματα του «Έτους Σκαλκώτα» υπήρξαν πριν από ένα χρόνο, στις 13 Φεβρουαρίου 2018. Συγκεκριμένα, στην Αίθουσα Χρήστος Λαμπράκης του Μεγάρου Μουσικής Αθηνών ερμηνεύτηκαν δυο έργα του Σκαλκώτα τα οποία εθεωρούντο χαμένα – έργα της εποχής του Βερολίνου. Πρόκειται για τη Σουίτα για βιολί και μικρή ορχήστρα, έργο του 1929, και το Κοντσέρτο για βιολί, πιάνο και ορχήστρα, έργο του 1930. Και τα δυο ερμηνεύτηκαν για πρώτη φορά στο Βερολίνο τον Απρίλιο του 1930 και έκτοτε η τύχη τους αγνοείτο. Τα χειρόγραφά τους εντοπίστηκαν από τον μουσικολόγο Γιάννη Τσελίκα στη Βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου της Νέας Υόρκης, στο Μπάφαλο, και αποκτήθηκαν από τον σύλλογο Οι Φίλοι της Μουσικής, μετά από ενέργειες της διευθύντριας της Μουσικής Βιβλιοθήκης «Λίλιαν Βουδούρη» Στεφανίας Μεράκου. Την αποκατάσταση των μουσικών κειμένων και της ενορχήστρωσής τους επιμελήθηκε ο μουσικολόγος και κλαρινετίστας Γιάννης Σαμπροβαλάκης. Για την αναβίωσή τους φρόντισαν ο βιολονίστας Γιώργος Δεμερτζής, ο πιανίστας Βασίλης Βαρβαρέσος και η νεότευκτη Φιλαρμόνια Ορχήστρα των Αθηνών με καθοδηγητή τους τον Βύρωνα Φιδετζή, ιδρυτή και Καλλιτεχνικό Διευθυντή της Ορχήστρας. 
Τα καλύτερα νέα, ωστόσο, έρχονται από το Βερολίνο, πόλη στην οποία έζησε ο Σκαλκώτας από το 1921 έως το 1933 και ωρίμασε μουσικά μαθητεύοντας σε σπουδαίους δασκάλους όπως ο Φίλιπ Γιάρναχ (Filipp Jarnach, 1892-1982), ο Κουρτ Βάιλ (Kurt Weill, 1900-1950) και ο ιεροφάντης της μουσικής πρωτοπορίας Άρνολντ Σαίνμπεργκ (Arnold Schoenberg, 1874-1951). Τον περασμένο Αύγουστο ο ιδιοφυής Αργεντινοϊσραηλινός πιανίστας, αρχιμουσικός και αφοσιωμένος υπέρμαχος των ανθρωπίνων δικαιωμάτων Ντάνιελ Μπάρενμποϊμ (Daniel Barenboim, γενν. 1942) ανακοινώνοντας το πρόγραμμα της Κρατικής Όπερας του Βερολίνου, της οποίας ηγείται, για την καινούρια περίοδο 2018-19, αποκάλυψε ότι τιμώμενο πρόσωπο στις εκδηλώσεις θα είναι ο Νίκος Σκαλκώτας. Ταυτόχρονα μέσω αυτού τιμά και την Ελλάδα, στην οποία, όπως είπε, γεννήθηκε όχι μόνον η δημοκρατία, αλλά και το θέατρο.

Η ακριβής αναφορά του Μπάρενμποϊμ στον Σκαλκώτα ήταν η ακόλουθη: «Θέλουμε να σας παρουσιάσουμε τον Σκαλκώτα, ως μείζονα εκφραστή του Ευρωπαϊκού πολιτισμού και, με τη μουσική μας προσήλωση (σε αυτόν) τους επόμενους μήνες, να συνεισφέρουμε στην υποστήριξη και αναγνώριση αυτής της υπέροχα ξεχωριστής κληρονομιάς».
Ο κύκλος των εκδηλώσεων περιλαμβάνει δέκα συναυλίες, πυρήνας στο πρόγραμμα των οποίων είναι κάποιο ή κάποια έργα του Σκαλκώτα. Επίσης έχουν προγραμματιστεί και παραστάσεις τριών λυρικών δραμάτων των οποίων οι μύθοι προέρχονται από την ελληνική αρχαιότητα. Πρόκειται για την Ηλέκτρα του Ρίχαρντ Στράους, τη Μήδεια του Λουίτζι Κερουμπίνι και τον Ορφέα του Κλάουντιο Μοντεβέρντι.
Η έναρξη του σπουδαίου για μας αφιερώματος πραγματοποιήθηκε στις 4 Οκτωβρίου στην Αίθουσα Μπουλέζ (Boulez Saal), τη νέα υπέροχη αίθουσα συναυλιών, η οποία ανήκει στην Κρατική Όπερα του Βερολίνου. Το απόβραδο εκείνης της βραδιάς ο προικισμένος Παλαιστίνιος – Ιορδανός πιανίστας Καρίμ Σαΐντ ερμήνευσε σε ρεσιτάλ του την «Πασσακάλια», το 15ο από τα 32 Κομμάτια για πιάνο, έργο του 1940, καθώς και τις 15 Μικρές Παραλλαγές για πιάνο, έργο του 1927 αφιερωμένο στον Σπύρο Φαραντάτο, συνυφαίνοντάς τα με έργα Μπετόβεν, Μπραμς και Σαίνμπεργκ.
Λίγες μέρες αργότερα, στις 9 Οκτωβρίου, στην περίφημη Αίθουσα της Φιλαρμονικής του Βερολίνου, ο Ντάνιελ Μπάρενμποϊμ διηύθυνε την ιστορική Staatskapelle του Βερολίνου (είναι η Ορχήστρα της Κρατικής Όπερας του Βερολίνου) στην ερμηνεία του εμβληματικού έργου του Σκαλκώτα Η επιστροφή του Οδυσσέα, μαζί με έργα Μπετόβεν, Ντβόρζακ και Ραβέλ. Την επομένη, 10 Οκτωβρίου, το σπουδαίο Σύνολο Μπουλέζ, στο οποίο ο Μπάρενμποϊμ συμμετέχει ως πιανίστας, πραγματοποίησε συμπράττοντας με διακεκριμένους σολίστ συναυλία στην Αίθουσα Μπουλέζ με ένα πρόγραμμα το οποίο ονομαζόταν «HELLAS»! Το Οκτέτο, έργο του 1931, και η Σονάτα για σόλο βιολί, έργο του 1925, του Σκαλκώτα, πλαισιώθηκαν από τα ακόλουθα έργα τα οποία, όπως μαρτυρούν και οι ονομασίες τους, είναι εμπνευσμένα από την ελληνική αρχαιότητα: Αποσπάσματα από τη Μήδεια του Τόσχιο Χοσοκάβα (Toshio Hosokawa, γενν. 1955), εισαγωγή Προμηθέας του Φραντς Σούμπερτ, Προμηθέας του Χούγκο Βολφ (σε ποίηση Γκαίτε), Χορεύτριες των Δελφών για σόλο πιάνο και Σύριγξ για σόλο φλάουτο του Κλωντ Ντεμπυσσύ και Νησί των Σειρήνων του Γιέργκ Βίντμαν (Joerg Widmann, γενν. 1973) – ο τελευταίος ήταν και ο διευθυντής του μουσικού συνόλου της εκδήλωσης. Στις 13 Νοεμβρίου, στην ίδια αίθουσα, η Ρωσίδα πιανίστρια Γιουλιάννα Αβντέεβα συμπεριέλαβε στο ρεσιτάλ της με έργα Σοστακόβιτς, Μπαχ και Λιστ τη Σουίτα αρ. 3 του Σκαλκώτα, έργο του 1941, σχολιάζοντας μάλιστα με εξαιρετικά εγκωμιαστικό τρόπο το έργο αυτό.
Η εξίσου συναρπαστική συνέχεια προβλέπει για το 2019 τρεις εκδηλώσεις στην Αίθουσα Μπουλέζ και μια στην Αίθουσα της Φιλαρμονικής: Στις 2 Φεβρουαρίου η Κορεάτισσα Γιούν Λη (βιολί) και ο Ιταλός Τζουζέππε Γκουαρρέρα (πιάνο) θα ερμηνεύσουν την Πρώτη και τη Δεύτερη μικρή σουίτα για βιολί και πιάνο, έργα του 1946 και του 1949 αντιστοίχως, μαζί με έργα των Μπέλα Μπάρτοκ και Ρίχαρντ Στράους. Στις 19 Φεβρουαρίου ο παγκόσμιος Λεωνίδας Καβάκος συμπράττοντας, για μιαν ακόμη φορά, με τον Ιταλό πιανίστα Ενρίκο Πάτσε θα ερμηνεύσουν ξανά τις Δυο μικρές σουίτες για βιολί και πιάνο σε πρόγραμμα που προβλέπει και σονάτες του Γιοχάννες Μπραμς και του Γκεόργκε (Ζωρζ) Ενέσκου. Η επόμενη εκδήλωση θα πραγματοποιηθεί στις 14 Μαΐου στην Αίθουσα της Φιλαρμονικής. Ο Ντάνιελ Μπάρενμποϊμ θα διευθύνει συναυλία της Staatskapelle του Βερολίνου στην οποία η Ορχήστρα θα ερμηνεύσει μαζί με δημοφιλή έργα των Μότσαρτ (το Κοντσέρτο για πιάνο και ορχήστρα αρ. 27 με σολίστ τον ίδιο τον Μπάρενμποϊμ – θα διευθύνει από το πιάνο, κάτι που συνηθίζει) και Προκόφιεφ (Καντάτα Αλεξάντερ Νέφσκυ, για μεσόφωνο, χορωδία και ορχήστρα), τη Μικρή Σουίτα για έγχορδα, έργο του 1942. Συμβολική και συναισθηματικά φορτισμένη η επιλογή καθόσον η Μικρή Σουίτα για έγχορδα ήταν το έργο με το οποίο ο Μπάρενμποϊμ γνώρισε το 1954 τη μουσική του Σκαλκώτα. Παιδί θαύμα τότε, ο δωδεκάχρονος πιανίστας συμμετείχε στο Ζάλτσμπουργκ σε μαθήματα διεύθυνσης ορχήστρας του σπουδαίου Ίγκορ Μάρκεβιτς. Ο Μάρκεβιτς ζήτησε από τους μαθητές του να μελετήσουν, ανάμεσα σε άλλα, και αυτό το έργο του Έλληνα μουσουργού. Στην καταληκτική εκδήλωση του μικρού αυτού, αλλά τόσο σημαντικού, αφιερώματος στον Νίκο Σκαλκώτα η Ισπανίδα Κριστίνα Γκόμεθ Γκοντόυ (όμποε) και ο Γερμανός Μιχαήλ Λίφιτς (πιάνο) θα ερμηνεύσουν στις 30 Μαΐου το Κοντσερτίνο για όμποε και πιάνο, έργο του 1939, σε ένα πρόγραμμα στο οποίο και με τη συνδρομή του Ολλανδού ερμηνευτή βιόλας Γιόοστ Κάιζερ θα ερμηνευτούν και έργα των Καμίγ Σαιν-Σανς, Μπέντζαμιν Μπρίττεν, Αντόνιο Πασκούλλι (Antonio Pasculli, 1842-1924), Έλλιοτ Κάρτερ και Τσαρλς Μάρτιν Λέφφλερ (Charles Martin Loeffler, 1861-1935).

Στην υλοποίηση του αφιερώματος αυτού στον Νίκο Σκαλκώτα, το οποίο προέκυψε από πρωτοβουλία του Ντάνιελ Μπάρενμποϊμ συνέβαλε αποφασιστικά ο αρχιμουσικός και συνθέτης Νίκος Χριστοδούλου, μελετητής και αυτός του έργου του κορυφαίου Έλληνα μουσουργού. Στο Βερολίνο, πάντως, είχε πραγματοποιηθεί και μια έστω μικρή αλλά διαφορετική, όσο και συγκινητική, τιμητική ενέργεια το 2010, όταν με αφορμή τη συμπλήρωση 60 χρόνων από τον θάνατό του, το 2009, αποφασίστηκε να τοποθετηθεί αναμνηστική πινακίδα στην πρόσοψη της τελευταίας εκεί κατοικίας του συνθέτη, η οποία βρίσκεται στον αριθμό 19 της οδού Nürnberger του Δημοτικού Διαμερίσματος Wilmersdorf. Ήταν μια πρωτοβουλία του Συλλόγου Εξάντας του Βερολίνου, στην οποία βρήκε αρωγούς την Ελληνική Πρεσβεία και τη Historische Kommission Berlin (Ιστορική Επιτροπή του Βερολίνου). Η πινακίδα από πορσελάνη, η οποία τοποθετήθηκε στις 30 Μαρτίου 2010, αναφέρει: «Εδώ έζησε και δημιούργησε από το 1929 έως το 1933 ο συνθέτης και δεξιοτέχνης του βιολιού Νίκος Σκαλκώτας 21.3.1904-19.9.1949. Ο μαθητής του Άρνολντ Σαίνμπεργκ ανέπτυξε μια προσωπική τεχνική δωδεκαφθογγισμού και ανανέωσε με αυτήν την έντεχνη ελληνική μουσική. Στη σύντομη ζωή του δημιούργησε ένα ευρύτατο έργο με ιδιαίτερο εκφραστικό πλούτο. “Η επιστροφή του Οδυσσέα”, “Ελληνικοί Χοροί για Ορχήστρα”» (σ.σ. αναφέρονται τελευταία δυο αντιπροσωπευτικά έργα του).
Ενώ αυτά έγιναν, γίνονται και θα γίνουν στο Βερολίνο, στην ταλαιπωρημένη Ελλάδα του 2019 ο μάλλον αγνοημένος και παραγνωρισμένος Νίκος Σκαλκώτας φαίνεται να βρίσκει τη δικαίωσή του. Το «2019 Έτος Σκαλκώτα» άρχισε ήδη την προσφορά του με δυο συναυλίες στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών τον Ιανουάριο, οι οποίες συνδύασαν τη μουσική του Σκαλκώτα με εκείνη του επιφανούς Αμερικανού, ελληνικής καταγωγής, ωστόσο, συνθέτη Γιώργου Τσοντάκη (George Tsontakis, γενν. 1951). Στην πρώτη (11 Ιανουαρίου, Αίθουσα Χρήστος Λαμπράκης) η Κρατική Ορχήστρα Αθηνών, καθοδηγημένη από τον διαπρεπή Αμερικανοεβραίο αρχιμουσικό και ιστορικό Λέον Μπότσταϊν, ερμήνευσε πέντε από τους περίφημους 36 Ελληνικούς Χορούς για ορχήστρα. Στη δεύτερη (14 Ιανουαρίου, Αίθουσα Δημήτρης Μητρόπουλος) η Φιλαρμόνια Ορχήστρα Αθηνών, με αρχιμουσικό τον Νίκο Τσούχλο, ερμήνευσε τρία μέρη από το μπαλέτο Η θάλασσα, αλλά και δυο δείγματα των ενορχηστρωτικών δεξιοτήτων του Σκαλκώτα: Δυο Σονάτες για τσέμπαλο του Ντομένικο Σκαρλάττι –η μεταγραφή τους έγινε το 1943– και τη χορευτική σουίτα Τα παγανά – έργο του 1939, το οποίο περιέχει και πρωτότυπη μουσική, αν και αυτό δεν έχει τεκμηριωθεί απολύτως.
Η εκτενής αυτή αναφορά στο Νίκο Σκαλκώτα μερικές χρήσιμες παρατηρήσεις. Όταν ο Νίκος Σκαλκώτας βρέθηκε στο Βερολίνο οι ξένοι πρόφεραν το όνομά του επιμηκύνοντας το «ο». Για να αποκαταστήσει το ορθόν της προφοράς ο ίδιος άρχισε να γράφει στα λατινικά το όνομά του με δύο «τ» (Skalkottas) ώστε να τονιστεί ότι το «ο» είναι βραχύ. Ευεξήγητη, λοιπόν, η λατινική γραφή με δυο «τ».
Ο Νίκος Σκαλκώτας ήταν εξαιρετικός βιολονίστας, ως τέτοιος διακρίθηκε στο Βερολίνο και ως τέτοιος συνεργάστηκε με τις ελληνικές ορχήστρες, άμα τη επιστροφή του – στα τελευταία αναλόγιά τους, φευ! Η εργογραφία του, ωστόσο, αποκαλύπτει μια αξιοθαύμαστη οικειότητα και με το πιάνο. Σημαντικά έργα συνέθεσε για το όργανο αυτό, όπως οι Τρεις Σουίτες για σόλο πιάνο και κυρίως ο ογκώδης κύκλος 32 Κομμάτια για πιάνο, εγκόλπιο ατονικής μουσικής και εξαιρετικό πολύχρωμο ψηφιδωτό της παγκόσμιας μουσικής έκφρασης, αλλά και της πιανιστικής δημιουργίας του 20ού αιώνα. Στα χειρόγραφά του επίσης, θαυμάσια εικαστικά δείγματα μουσικής γραφής, οι Τέσσερις σονατίνες του αναφέρονται ως έργα για «πιάνο και βιολί» και όχι για «βιολί και πιάνο» όπως είναι το σύνηθες και όπως θα περίμενε ο φιλόμουσος.
Κάτι ακόμη αξιοπρόσεκτο στη μουσική για πιάνο που συνέθεσε. Στο παρατιθέμενο δείγμα παρτιτούρας από τον «Παιδικό – Χορό» (είναι το δεύτερο από τα 32 Κομμάτια για πιάνο) ο ειδήμων αναγνωρίζει πρώιμη –το 1940 γράφτηκε– αλλά ενσυνείδητη γραφή μουσικού μινιμαλισμού, μουσική τεχνοτροπία η οποία αναπτύχθηκε αρκετά μετά το θάνατο του Σκαλκώτα! Το δεξί χέρι ερμηνεύει το ίδιο μοτίβο (μινιμαλισμός) ενώ η μελωδία είναι γραμμένη για το αριστερό. Τέλος αξίζει να αναφερθεί ότι ο συνθέτης στο δεύτερο αργόρυθμο μέρος, με ένδειξης ρυθμικής αγωγής Andante, του Κοντσέρτου για δυο βιολιά και ορχήστρα, έργο του 1944, έχει ενσωματώσει αυτούσια τη μελωδία του γνωστού τραγουδιού του Βασίλη Τσιτσάνη «Θα πάω εκεί στην Αραπιά»! Πρωτοπόρος και σε αυτό ο Νίκος Σκαλκώτας, στην ενσωμάτωση δηλαδή σε ένα λόγιο έργο μελωδίας που προέρχεται από το ρεμπέτικο τραγούδι. Ακολούθησαν ο Μίκης Θεοδωράκης με την Ελληνική Αποκριά (1947-1953) και ο Μάνος Χατζιδάκις με τις Έξι λαϊκές ζωγραφιές (1951)!

Όπως αναφέρθηκε, η πρώτη οργανωμένη προσπάθεια δισκογράφησης μουσικής του Νίκου Σκαλκώτα πραγματοποιήθηκε στη χώρα μας το 1980. Τότε πολλά έργα δισκογραφήθηκαν για πρώτη φορά. Ανάμεσά τους και το «Νανούρισμα», το 20ό από τα 32 Κομμάτια για πιάνο, ερμηνευμένο από τη Ντιάνα Βρανούση, η οποία μας παραχώρησε την ηχογράφηση ώστε να συνοδεύσει το παρόν κείμενο. Την ευχαριστούμε για την προσφορά της. 

*Δά­νειο-παραλλαγή από το ποί­η­μα «Ο Δα­ρεί­ος» (1917) του Κ. Π. Κα­βά­φη: Όμως μες σ’ όλη του την τα­ρα­χή και το κα­κό, επί­μο­να κ’ η ποι­η­τι­κή ιδέα πά­ει κι έρ­χε­ται.