ολημερίς μια φοινικιά
χάμω στη ρίζα κάθεται μιαν αραπίνα
έχει δυο κόκκινα γαρύφαλα στα μάτια
κι έχει δυο ψάρια κάτω απ’ τις μασχάλες
τόνα γαλάζιο
τ’ άλλο κόκκινο βαθύ
κι έχει μιαν ακακία ανάμεσα στα στήθη
κι έχει μιαν ακακία ανάμεσα στα σκέλη
ολημερίς μια φοινικιά
«Dumont D’Urville» (Η επιστροφή των πουλιών, 1946)
Με αυτή την εννιάστιχη ζωγραφιά του Νίκου Εγγονόπουλου, που δημοσιεύτηκε στο τελευταίο τεύχος του περιοδικού Τα Νέα Γράμματα τον Ιούλιο του 1945, μας έγινε κάπως ευρύτερα γνωστή η περίπτωση του Γάλλου θαλασσοπόρου Jules Sébastien César Dumont D’Urville, απόγονου ευγενών της Νορμανδίας, και ίσως η συμβολή του στο να αποκτήσει το Μουσείο του Λούβρου το περίφημο άγαλμα της Αφροδίτης, που βρέθηκε στη Μήλο.
Είναι φανερό πως ο Εγγονόπουλος με την γαλλική παιδεία του, τους υπερρεαλιστικούς ερωτικούς συμβολισμούς και το ιδιόρρυθμο χιούμορ του διαλέγει να σταθεί στην εξωτική πλευρά του βίου του πρωταγωνιστή του και στην εκδοχή μιας “μαύρης” Αφροδίτης (πολλά χρόνια πριν τη συζήτηση για μια “μαύρη” Αθηνά), στο αφηγηματικό (και εικονογραφικό) πρότυπο του δασκάλου του, επίσης γαλλοσπουδαγμένου, Φώτη Κόντογλου, το σχετικό με τα όσα φανταστικά, θαυμαστά και περίεργα συναντούσαν στα μακρινά ταξίδια τους οι παλιοί θαλασσινοί. Μένει βασικό παράδειγμα: Ο Αστρολάβος, τυπωμένο στην Κέρκυρα το 1935: «Βιβλίο παράξενο γραμμένο / από το Φώτη Κόντογλου. / Εδώ μέσα βρίσκει κανένας ιστορίες για / διάφορα μέρη της σφαίρας, για τους ανθρώπους, / για τις τέχνες τους, για τα συνήθεια τους και / για νησιά έρημα, για τους ανέμους, για τα / βουνά κι ό,τι άλλο. Που τα σύναξε με πόνο / ο συγγραφέας απ’ όσα αφήσανε γραμμένα οι ταξιδευτές κι απ’όσα άκουσε κι απ’όσα / είδε αυτό του. Καθώς και έργα της φαν / τασίας και άλλα τεχνικά. / Στολισμένο με ζουγραφιές / σχεδιασμένες από τον ίδιον / κι από το μαθητή του Γιάννη Τσαρούχη».
«L’Astrolabe» λεγόταν ωστόσο και η κορβέτα με την οποία ως καπετάνιος ο D’ Urville εξερεύνησε και χαρτοχράφησε διάφορες περιοχές του Νότιου Ειρηνικού: 1826 -1829 σε μέρη τροπικά της Πολυνησίας και στη Νέα Ζηλανδία, όπου ονομάτησε τα D’ Urville Island, τα νησιά Pepin (από το όνομα της συζύγου του Adélie Pepin) και τον όρμο Croisilles Harbour (από το οικογενειακό όνομα της μητέρας του) και 1837-1840 ακόμη πιο νότια σε τμήμα της Ανταρτικής, που ονόμασε Αδελία Γη (Terre Adélie). Όπως συνηθίζονταν την εποχή εκείνη ακολούθησε η έκδοση δεκάδων τόμων με πλήθος αναφορών και σχεδίων σε ωκεανογραφικά, βοτανολογικά (θαλάσσια άλγη Durvillaea), ζωολογικά (όπου κι ένα νέο είδος ο Adélie penguin), εντομολογικά και άλλα θέματα. Στο τέλος των χειρογράφων του υπάρχει η νουβέλα Les Zélandais: Histoire Australienne, το πρώτο ίσως αφήγημα με Μαόρι (όπου σε σχόλια δίνονται πολλές πραγματικές πληροφορίες γύρω από τα ήθη των αυτοχθόνων), πράγμα που θυμίζει πάλι την τελευταία ιστορία του Αστρολάβου του Κόντογλου: «Στοιχειωμένο ξερόνησο στο Μεγάλο Ωκεανό. Αγριάνθρωποι που ζούνε σήμερα» με το σχέδιο του «Κυρίου Απιράνα Νγκάτα, ενός Μαόρι Χριστιανού Υπουργού της Ν. Ζηλανδίας».
Το παράδοξο είναι πως ο αντιναύαρχος πλέον D’Urville θα σκοτωθεί (52 ετών) με όλη του την οικογένεια σε ένα από τα πρώτα πολύνεκρα δυστυχήματα τρένου, τον Μάιο του 1842, κατά την επιστροφή του από μια γιορτή στις Βερσαλλίες, όταν η ατμομηχανή εκτροχιάστηκε και άρπαξε φωτιά.
Τόσο στο ταφικό μνημείο του στο Παρίσι όσο και στο άγαλμα του στην γενέτειρα του στην κωμόπολη Condé-sur-Noireau της Κάτω Νορμανδίας στις βάσεις υπάρχει μια σειρά απεικονίσεων των εξερευνήσεών του. Όλες αρχίζουν με την εύρεση της Αφροδίτης στη Μήλο γιατί, κατά μία άλλη παραδοξότητα, η ανακάλυψη και όχι μόνον η απόκτηση συνδέθηκε με τον D’Urville.
Έτσι στο νεκροταφείο τού Montparnasse η σειρά με τις ανάγλυφες εξιστορήσεις αρχίζει με το «Voyage dans les mers du Levant», το άγαλμα στέκει στην παραλία, το καράβι πλησιάζει και μια επιγραφή επεξηγεί: «Venus de Milo signalée». Στη δεύτερη περίπτωση στη βάση του αγάλματος της πλατείας Dumont D’Urville σε μία από τις τέσσερις μπρούτζινες πλάκες η σκηνή εκτυλίσσεται στη στεριά: ο γεωργός με την αξίνα όρθιος και ο εξερευνητής σκύβει πάνω από το εύρημα που είναι ολόκληρο στο κέντρο.
Κατά τα τέλη Απριλίου του 1820 η γαμπάρα «La Chevrette» φτάνει στη Μήλο. Το πλοίο βρίσκεται σε αποστολή χαρτογράφησης στον Εύξεινο Πόντο και σε αυτό υπηρετεί ως σημαιοφόρος τότε ο D’Urville. Στη ράδα του νησιού συγκεντρώνονται συνήθως τα πλοία της γαλλικής μοίρας της Ανατολικής Μεσογείου (division du Levant): η κορβέτα «L’Espérance» (επικεφαλής), η φρεγάτα «La Bonite», η γολέτα «L’Estafette» (που είναι και στη διάθεση του Γάλλου πρεσβευτή στη Κωνσταντινούπολη), η γαμπάρες «L’Emulation» και «La Lionne» περιμένοντας είτε καλύτερο καιρό είτε να προσλάβουν κάποιο πλοηγό για το Αρχιπέλαγος. Το άγαλμα έχει ήδη ανακαλυφθεί τον προηγούμενο μήνα από έναν ντόπιο χωρικό που ξεχέρσωνε ένα σημείο πάνω από τα ερείπια του ρωμαϊκού θεάτρου στο Κάστρο, ενώ ο τότε υποπρόξενος της Γαλλίας στο νησί συνιστούσε την απόκτησή του, στέλνοντας γράμματα στον Γενικό πρόξενο της Γαλλίας στη Σμύρνη και επισημαίνοντας την αξία του στους καπετάνιους των Γαλλικών πλοίων.
Ο D’Urville είδε το εύρημα, που ίσως είχε ματαφερθεί σε κάποια κόγχη στις κατακόμβες (ίσως εκεί που το 1963 ανακαλύφθηκε και η χάραξη του ονόματός του) και όταν λίγες ημέρες αργότερα το πλοίο του στάθμευσε στην Κωνσταντινούπολη, μίλησε για τη μοναδικότητά του στο Γάλλο πρέσβη και στο γραμματέα υποκόμη Marcellus και μάλλον συνέστησε την αγορά του. Λίγες μέρες αργότερα ήρθαν και τα γράμματα από τη Σμύρνη. Έτσι ένα μήνα μετά, κατά τα τέλη Μαΐου, η γολέτα «L’Estafette» με το γραμματέα της πρεσβείας εμφανίζεται στο νησί και με κάποιο περιπετειώδη, όπως λένε οι παραδόσεις, τρόπο αγοράζεται το άγαλμα. Το παράδοξο είναι πως το πλοίο με το πολύτιμο φορτίο του συνεχίζει να ταξιδεύει σε διάφορα λιμάνια και σκάλες του γαλλικού εμπορίου της Μεσογείου: στη Σαντορίνη, στη Ρόδο, στην Κύπρο, στη Σιδώνα, στη Γιάφα, στην Αλεξάνδρεια, στη Ρόδο πάλι, στην Κρήτη, στην Πάρο, στη Σύρο, στον Πειραιά. Εδώ, στις 21 Σεπτεμβρίου, κατά τη φθινοπωρινή ισημερία και “κάτω από το λαμπρό φως του φεγγαριού”, θα το δει ο περίφημος Γάλλος πρέσβης στην Αθήνα Luis Fauvel, ο “Nestor des antiquaires orientaux” και ο βαρόνος Stoganoff, ο Ρώσος πρεσβευτής στην Κωνσταντινούπολη. Αρχές Οκτωβρίου στη Σμύρνη το άγαλμα θα μεταφορτωθεί στη «Lionne», θα ταξιδέψει στην Κωνσταντινούπολη, θα ξαναπεράσει από τη Μήλο και τέλος θα φτάσει στην Τουλόν μέσα Δεκεμβρίου, έξι μήνες μετά την απόκτησή του.
Στις αρχές Μαρτίου του 1821 η κύρια είδηση στις εφημερίδες του Παρισιού ήταν το συνέδριο της Ιερής Συμμαχίας στο Λάιμπαχ (σημερινή Λουμπλιάνα) και οι εξελίξεις της εξέγερσης στο Πεδεμόντιο και το Βασίλειο της Νάπολης.
Την Τρίτη 6 Μαρτίου στη ρούμπρικα των εσωτερικών ειδήσεων η εφημερίδα Journal des Débats δημοσιεύει τα εξής:
«Paris, 5 mars: — M. le marquis de Rivière, ambassadeur à Constantinople, a fait hommage au Roi, qui a bien voulu l’agréer, d’une fort belle antique trouvée il y a peu de temps à Milo. C’est une Venus genitrix, assez maltraitée par le temps, dont les nus sont très-beaux sous le rapport des formes et du travail. Cette statue, plus grande que nature, est d’origine en deux pièces; la partie inférieure du corps drapée. L’un des pieds et les deux bras manquent, mais la tête n’est pas séparée du tronc comme il arrive trop souvent. Ce morceau, malgré les mutilations, est une acquisition précieuse pour le Musée, et les amis des arts doivent des remerciemen[t]s à M. le marquis de Rivière. On s’occupe à rechercher quelle devait être la position des bras, pour procéder à la restauration. Le mouvement très-prononcé du torse semble devoir assurer bientôt le succès de cette recherche».
« Παρίσι, 5 Μαρτίου : — Ο κύριος μαρκήσιος de Rivière, πρέσβης στην Κωνσταντινούπολη, προσέφερε τιμητικά στο Βασιλιά, ο οποίος και το εδέχθει ευγενικά, ένα πολύ ωραίο αρχαίο που βρέθηκε πριν λίγο καιρό στη Μήλο. Είναι μία Venus genitrix, αρκετά ταλαιπορημένη από το χρόνο, όπου το γυμνό είναι εξαιρετικό όσον αφορά τη μορφή και την κατασκευή. Το άγαλμα αυτό, μεγαλύτερο από το φυσικό μέγεθος, αποτελείται εξαρχής από δύο μέρη· το κάτω μέρος του σώματος είναι ντυμένο. Το ένα από τα πόδια και τα δύο χέρια λείπουν, όμως το κεφάλι δεν έχει χαθεί από τον κορμό όπως συμβαίνει πολύ συχά. Το άγαλμα, παρά τους ακρωτηριασμούς, είναι ένα πολύτιμο απόκτημα για το Μουσείο, και οι φιλότεχνοι οφείλουν ευχαριστίες στον κύριο μαρκήσιο de Rivière. Οφείλει να διερευνήσει κανείς ποιά πρέπει να ήταν η θέση των χεριών, ώστε να προχωρήσει η αποκατάσταση. Η έντονα δηλωτική κίνηση του κορμού φαίνεται να διασφαλίζει σύντομα την επιτυχία αυτής της έρευνας ».
Είναι η πρώτη δημοσιευμένη περιγραφή του αγάλματος της Αφροδίτης της Μήλου, που βρίσκεται από τότε στο Μουσείο του Λούβρου, χαρακτηρίζεται genitrix κατά τη ρωμαϊκή μυθολογία, ενώ σύντομα θα αλλάξει σε victrix, ώστε να ενταχθεί στον αρχαιοελληνικό μύθο για την κρίση του Πάρη. Κάποιες δεκαετίες μετά θα αμφισβητηθεί και αυτό από τους αρχαιολόγους για να μείνει τελικά το απλό προσωνύμιο de Milo.
Στο μεταξύ ο D’Urville έχει γυρίσει στη Τουλόν από τον Οκτώβριο. Τέλη Νοεμβρίου στη Société des sciences, belles-lettres et arts du Var στην Τουλόν δίνει την πρώτη του διάλεξη για το «άγαλμα της Μήλου», που «vous verrez sans doute arriver ici au premier jour», όπως είναι φυσικό χρησιμοποιεί τα σχετικά από την υπηρεσιακή του αναφορά «Relation de la campagne hydrographique de la gabare du Roi La Chevrette dans le Levant et la mer Noire pendant l’ anée 1820, “6 novembre 1820”», που τυπώνεται στα Annales maritimes, 1821. Θα ακολουθήσει μία ακόμη παρόμοια ανακοίνωση στην Académie royale des sciences στο Παρίσι στα τέλη Ιανουαρίου 1821. Άλλη μία φορά ακόμη θα αναφερθεί στο εύρημα στην αρχή μιας εισήγησής του για τις κατακόμβες της Μήλου: «Notice sur les galleries souterraines de l’île de Mèlos», δημοσιευμένη στα Nouvelles Annales des Voyages, de la géographie et de l’histoire, 1825.
200 χρόνια πριν οι πρώτες ειδήσεις για την Ελληνική επανάσταση άρχισαν να εμφανίζονται στον γαλλικό τύπο μέσα Απριλίου. Αρχικά μέσω Βαρσοβίας και Βιέννης ειδήσεις για τα γεγονότα στη Μολδαβία και μετά μέσω Μάλτας και Λιβόρνου ειδήσεις από τα νησιά:
«Pologne, Varsovie, 24 mars: […] Dans la nuit du 6 au 7 mars , un certain Alexandre Ypsilanti entre à Jassy avec une vingtaine d’hommes et fit massacrer tous les Turcs qui se trouvaient dans cette ville et dans les environ[…]» Journal des débats, Vendredi 13 avril 1821.
«Allemagne. Vienne (Autriche), 7 avril: L’insurrection dans la Valachie et la Moldavie occuppe ici beaucoup l’attention du public, et surtout celle des Grecs. Les promesses fallacieuses du prinze Ypsilanti, que la Russie prêteroit son secours aux isurgés, paroissent avoir entraîné beaucoup de personnes qui s’en repentiront, quant elles connoîtront la declaration de l’Empereur Alexandre, dans laquelle il dèsaveue toute l’éntreprise, et lui ôte toute espérance de secours. D’après les nouvelles dernières de Constantinople, une réaction formitable paroît se préparer contre cette insurrection, et contre les cruautés exercées envers les Musulmans à Jassy, Galatz, etc. L’interprête de la Porte, destitué le 6 mars, Jauxo Callimachi a eu la tête tranchée, et plusieurs Grecs du premier rang ont partagé le même sort » Journal des débats, Mercredi 18 avril 1821.
«Italie, Livourne, 7 avril: Les nouvelles de l’insurrection des Grecs, qui nous parviennent par la voie de Malte, ont fait beucoup de sensation. Plusieurs bâtimen[t]s, chargés pour les ports de la Turquie, ont débarqué leurs cargaisons. On dit que les habitan[t]s grecs de l’île de Candie s’en sont rendus maîtres, en s’emparant de toutes les places fortes de l’île. On assure que depuis quelque temps tous les insulaires grecs se sont rendues à l’île d’ Idra, dans la mer Egée, pour y former une espèce de flotte. Les Grecs possèdent quinze cents bâtimen[t]s de commerce de diverses grandeurs» Journal des débats, Vendredi 20 avril 1821.
« Πολωνία, Βαρσοβία, 24 Μαρτίου : […] Τη νύχτα 6 προς 7 Μαρτίου, κάποιος Αλέξανδρος Υψηλάντης εισέβαλλε στο Ιάσιο με καμιά εικοσαριά άνδρες και σφαγίασε όλους τους Τούρκους που βρίσκονταν στην πόλη και στα περίχωρα […] » Journal des débats, Παρασκευή 13 Απριλίου 1821.
« Γερμανία. Βιέννη (Αυστρία), 7 Απριλίου: Η εξέγερση στη Βλαχία και Μολδοβλαχία παρακολουθείται εδώ με μεγάλο ενδιαφέρον από τον κόσμο και κυρίως από τους Έλλήνες. Οι ψευδείς υποσχέσεις του πρίγκηπα Υψηλάντη, ότι η Ρωσία θα παρείχε βοήθεια στους εξεγερμένους, φαίνεται να έχουν παρασύρει πολλούς, που μετανιώνουν, μόλις μαθαίνουν τη διακήρυξη του Αυτοκράτορα Αλέξανδρου, που αποκηρύσσει όλη την επιχείρηση, και του αφαιρεί κάθε ελπίδα για βοήθεια. Σύμφωνα με τα τελευταία νέα από την Κωνσταντινούπολη, μία φοβερή αντίδραση φαίνεται να ετοιμάζεται ενάντια σε αυτήν την εξέργεση και ενάντια στις βαναυσότητες που ασκήθηκαν στους Μουσουλμάνους στο Ιάσιο, στο Γκαλάτσι και αλλού. Ο δραγουμάνος της Υψηλής Πύλης, που καθαιρέθηκε στις 6 Μαρτίου, Jauxo [sic] Καλλιμάχης αποκεφαλίστηκε και πολλοί Έλληνες προύχοντες είχαν την ίδια μοίρα » Journal des débats, Τετάρτη 18 Απριλίου 1821.
« Ιταλία, Λιβόρνο, 7 Απριλίου: Τα νέα της εξέγερσης των Ελλήνων, που ήρθαν μέσω Μάλτας, προκάλεσαν μεγάλη αίσθηση. Πολλά πλοία, φορτωμένα για τα λιμάνια της Τουρκίας, άδειασαν τα φορτία τους. Λέγεται ότι οι Έλληνες κάτοικοι στο νησί της Κάντιας πήραν την εξουσία, κυριεύοντας όλα τα οχυρά σημεία του νησιού. Επιβεβαιώνεται ότι εδώ και λίγο καιρό όλοι οι Έλληνες νησιώτες μαζεύονται στο νησί της Ύδρας στο Αιγαίο πέλαγος, για να συγκροτήσουν κάποιο στόλο. Οι Έλληνες έχουν 1500 εμπορικά πλοία διαφόρων εκτοπισμάτων». Journal des débats, Παρασκευή 20 Απριλίου 1821.
Αρχές Αυγούστου του 1821 ένας δόκιμος του Γαλλικού ναυτικού, που είχε γυρίσει από το Αρχιπέλαγος με τη L’Estafette και είχε παραιτηθεί από την υπηρεσία του, ξεκινάει από τη Μασσαλία για την Ελλάδα μαζί με άλλους εθελοντές. Το καράβι, το μπρικατίνι L’Amédée et Alexis, έχει ναυλωθεί από ένα Σκώτο «généreux philhellène», τον Thomas Gordon και είναι φορτωμένο με όπλα. Περνώντας από τη Γένοβα θα αγοράσουν τρία οβιδοβόλα και την 1η Σεπτεμβρίου θα φτάσουν στην Ύδρα. [Ας σημειωθεί μια ακόμη γραφική, όσο και ενδεικτική των καταστάσεων, λεπτομέρεια: Ανάμεσα στους άλλους είναι και ο Maurice Persat, παλιός υπίλαρχος του 2ου συντάγματος ελαφρού ιππικού των λογχοφόρων, που είχε κατακόψει έξι ακριβώς χρόνια νωρίτερα στο Βατερλώ το αγγλικό σύνταγμα δραγώνων, στο οποίο υπηρετούσε ως ανώτερος αξιωματικός ο Thomas Gordon, «mais le colonel Gordon n’était pas homme à rancune»].
Πρόκειται για τον Olivier Voutier, που θα προσκολληθεί στο Δημήτριο Υψηλάντη, που εκείνη την εποχή βρίσκεται έξω από την Τριπολιτσά και θα γίνει υπεύθυνος του υποτυπώδους πυροβολικού ως artilleur. Θα μείνει στην Ελλάδα δύο χρόνια και θα συμμετάσχει στην εκστρατεία του Υψηλάντη προς την Πάτρα (Σεπτέμβριος του 1821), την πολιορκία του Ακροκορίνθου (Δεκέμβριος του 1821) στην πολιορκία της Ακρόπολης (Απρίλιος –Μάιος 1822) ως χιλίαρχος, στις επιχειρήσεις με επικεφαλής τον Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο στο Πέτα και Μεσολόγγι (Ιούνιος- Ιούλιος 1822)· θα προβιβαστεί κατόπιν σε συνταγματάρχης με σκοπό την ανασύνταξη του πεζικού και θα παραμείνει ως την πρώτη πολιορκία της πόλης (Νοέμβριος – Δεκέμβριος 1822).
Το 1823 γυρίζει στην Γαλλία και εκδίδει τον τόμο Mémoires du Colonel Voutier sur la guerre actuelle des Grecs, Paris, dècembre 1823, όπου περιλαμβάνει και σχέδια, από τα πιο πιστά, του Υψηλάντη, του Μαυροκορδάτου, του Γιώργου [Σαχτούρη], του Κολοκοτρώνη. Το 1824 επανέρχεται στην Ελλάδα. Από αυτή την χρονιά δημοσιεύσει κάποιες επιστολές του, με κυριότερο παραλήπτη την Mme Récamier, μαζί με μερικά «ηρωικά τραγούδια» στον τόμο Lettres sur la Grèce. Notes et chants populaires, extraits du portefeuille du Colonel Voutier au profit des Grecs, Παρίσι 1826. Θα παραμείνει ένα-δύο χρόνια ακόμη, από όπου δεν έχουμε πολλά στοιχεία, εκτός από μια εμπλοκή σε μονομαχία με τον συμπατριώτη του Maxime Raybaud και πιθανή συμμετοχή του στις αποτυχημένες συγκρούσεις της Αταλάντης (Νοέμβριος 1826). Τέλη του 1836 του εγκρίνεται η απονομή του Αργυρού Σταυρού του Σωτήρος και κατά μία αμφίβολη μαρτυρία συμμετέχει αργότερα στην Κρητική εξέγερση (Φεβρουάριος - Απρίλιος) του 1841.
Βοναπαρτιστής, φιλελεύθερος που δεν μπορούσε να δεχτεί την παλινόρθωση της βασιλείας στη Γαλλία, ρομαντικός και ιδεολόγος, με κλασικιστική παιδεία και αρχαιολογικά ενδιαφέροντα, κλίση στο ζωγραφικό σχέδιο και με κάποια αφελή και υπερφίαλη προσέγγιση περιγράφει τις πράξεις του, τις ασυστηματοποίητες μάχες των ατάκτων Ελλήνων με τους προσωπικούς ηρωισμούς που του θυμίζουν ομηρικές συγκρούσεις, αλλά και τα ένδοξα από τα αρχαία χρόνια μέρη και ερείπια, που δεν παραλείπει να διατρέξει.
Στη Γαλλία, το κλίμα για αυτόν δεν θα ήταν ευνοϊκό. Την περίοδο της Παλινόρθωσης η καχυποψία των Αρχών προς τους βετεράνους του Ναπολέοντα ήταν μεγάλη, οι παρακολουθήσεις και οι καταδόσεις, οι ανάλογοι εκβιασμοί κάτι το συνηθισμένο. Ο Jean Roch Coignet, που ορφανός, άπορος και αγράμματος, πέρασε 17 χρόνια επιστράτευσης και περπάτησε από την Ισπανία στη Μόσχα και πίσω, γράφει απόμαχος πια λοχαγός από την Auxerre, όπου ζούσε:
«Mais les espions étaient toujours à ma poursuite. A la fin de septembre 1822, à 10 heures du matin, un bel homme se présente chez moi, assez bien vêtu : redingote bleue, pantalon idem, beaux favoris noirs. Un coup de sabre lui prenait depuis l’oreille jusqu’ à la bouche ; il avait tout à fait l’air d’un militaire. Je ne pus m’empêcher de le faire entrer dans ma petite chambre: “Donnez -vous la peine de vous asseoir, vous prendrez bien un verre de vin?”. Ma femme dit: “Si vous voulez, je vais vous donnez un bouillon? – Ce n’est pas de refus”, dit-il. Après s’être rafraîchi, il me fit voir une liste de tous les officiers qui restaient en ville: “Qui vous a donné cette liste? – Je ne le connais pas. –Avez-vous trouvé quelque chose? Oh! oui”, me dit-il. Je dis à ma femme: “Donne-lui 3 francs. – De suite, mon ami”. Je lui demandai d’où il venait: “Je viens de Grèce”. Et il tire de sa poche des papiers; il me lit les noms des principaux chefs qui commandaient en Grèce: “Pourquoi avez -vous été là-bas? Permettez-moi de vous faire cette question. – C’est mon commandant qui m’a emmené avec lui. – Et pourquoi êtes-vous revenu? – C’est que j’ai vu empaler mon commandant; cela m’a fait se peur que j’ai quitté de suite le pays. Qu’ allez- vous faire? – J’ai des protecteurs au ministre de la guerre”. Je congédiai mon individu, qui se rendit de suite à la mairie pour me dénoncer; il dit au maire que j’avais tenu des propos à un conscrit dans la rue de la Draperie; ce conscript m’ aurait dit: “Bonjour, capitaine. Où vas-tu? En Espagne – Eh bien! Tu n’ en reviendras pas, ni, toi, ni tes camarades”. Je ne tardai pas à être appelé devant le maire…».
“Neuvième cahier”, Les cahiers du Capitaine Coignet, publiès par Lorèdan Larchey, Paris 1883.
« Όμως οι κατάσκοποι ήταν πάντα στο κατόπι μου. Στα τέλη Σεπτεμβρίου 1822, στις 10 η ώρα το πρωί, ένας ωραίος άντρας, αρκετά καλοντυμένος, παρουσιάστηκε στο σπίτι μου: μπλε ρεντιγκότα, παρόμοιο παντελόνι, μαύρες περιποιημένες φαβορίτες. Είχε μια ουλή από σπαθί από το αυτί ως το στόμα· είχε καθαρά αέρα στρατιωτικού. Δεν μπόρεσα να τον εμποδίσω να μπει στο μικρό μου δωμάτιο: “Κάντε τον κόπο να καθήσετε, θα πάρετε ένα ποτήρι κρασί;”. Η γυναίκα μου είπε: “Θα θέλατε να σας δώσω λίγη σούπα; – Αυτό δεν είναι να το αρνηθεί κανείς” είπε εκείνος. Αφού φρεσκαρίστηκε, μου έδωσε να δω μία λίστα με όλους τους αξιωματικούς που έμεναν στην πόλη: “Ποιός σας έδωσε αυτή τη λίστα; – Δεν τον γνωρίζω. – Βρήκατε κάτι; Α! Ναι”, μου είπε. Είπα στην γυναίκα μου: “Δώσ’ του 3 φράγκα. – Μάλιστα, φίλε μου”. Τον ρώτησα από πού ήρθε: “Από την Ελλάδα”. Και έβγαλε από την τσέπη του κάτι χαρτιά· μου διάβασε τα ονόματα των βασικών αρχηγών που διοικούσαν στην Ελλάδα: “Γιατί ήσασταν εκεί κάτω; Επιτρέψτε μου να σας ρωτήσω. – Ο διοικητής μου με πήρε μαζί του. –Και γιατί γυρίσατε; –Γιατί είδα να τον παλουκώνουν· και αυτό με φόβισε, που έφυγα αμέσως από την χώρα. Τί θα κάνετε; – Έχω προστάτες στο υπουργείο Πολέμου” Έδιωξα τον τύπο, που πήγε αμέσως στο δημαρχείο για να με καταγγείλει· είπε στο δήμαρχο ότι συνομιλούσα με έναν έφεδρο στην οδό Ντραπερί· ο έφεδρος μου είπε: “Καλημέρα, λοχαγέ. Που πας; Στην Ισπανία – Α, καλά! Δεν θα επιστρέψεις ούτε ’σύ, ούτε οι σύντροφοί σου”. Δεν άργησα να κληθώ ενώπιον του δημάρχου…»“
Ένατο τετράδιο”, Τα τετράδια του λοχαγού Coignet, δημοσιευμένα από τον Lorèdan Larchey, Παρίσι 1883.
Ο καταδότης που τον επισκέπτεται, αναφέρει την λίστα των σε
διαθεσιμότητα στρατιωτικών της περιοχής, που παρακολουθεί, ώστε να του
αποσπάσει χρήματα. Στη συνέχεια αποκαλύπτεται πως ο λόγος που μερικοί
προστρέχουν στην επαναστατημένη Ελλάδα είναι γιατί ακολουθούν τον παλιό
τους διοικητή. Η βαρβαρότητα όμως των Τούρκων προς τους αιχμαλώτους
κάνει πολλούς να γυρίσουν πίσω και η διασύνδεση κάποιων με το υπουργείο
Πολέμου τους επιτρέπει να καταπιαστούν με άλλες πιο ανώδυνες και
προσοδοφόρες ασχολίες, στρεφόμενοι εναντίον των παλιών τους ομοϊδεατών.
Ο Olivier Voutier θα περάσει ένα διάστημα ίσως ως το 1837 στην Ελβετία, στο Salenstein στον περίγυρο της πρώην βασίλισσας (της Ολλανδίας) Hortence de Beauharnais και του γιου της πρίγκιπα Louis-Napoléon Bonaparte (μετέπειτα Ναπολέοντα Γ΄), που ζούσαν εξόριστοι στο Castle Arenenberg. Στα 1849 τέλος θα εγκατασταθεί στην Hyères (στη Νότια Γαλλία, κοντά στην Τουλόν), όπου στα χαλάσματα ενός παλιού μοναστηριού θα χτίσει την έπαυλη Castel Sainte Claire, ανάμεσα σε ελιές και πεύκα με θέα το νησί της Ανατολής (l’île du Levant). Εδώ, αν και παλιός βοναπαρτιστής θα υποστηρίξει τους δημοκρατικούς Hyèrois στην μαχητική τους αντίδραση στο συνταγματικό πραξικόπημα του Δεκεμβρίου του 1851. Ο τάφος του βρίσκεται στο πιο ψηλό σημείο δίπλα στα ερείπια του πύργου του μοναστηριού.
Στο μεταξύ οι θεωρίες και οι ευφάνταστες απόψεις για την αρχική κατάσταση και παράσταση του αγάλματος της Αφροδίτης της Μήλου είναι συνεχείς. Ακριβώς πενήντα χρόνια μετά την απόκτησή του και για λόγους προφύλαξης κατά τον βομβαρδισμό της πόλης του Παρισιού (Ιανουάριος 1871) κατά τον Γαλλοπρωσικό πόλεμο και την αιματηρή εξέγερση στη συνέχεια της Παρισινής Κομμούνας (26 Μαρτίου - Μάιος 1871) το άγαλμα εγκιβωτίζεται και μετακινείται. Όταν τα πράγματα ηρεμούν ένας φιλόδοξος επιμελητής του Λούβρου αναλαμβάνει την εκ νέου μελέτη, συντήρηση και έκθεση. Τότε «αποκαλύπτεται» πως το γλυπτό δεν έσπασε ούτε κόπηκε ποτέ, αλλά τα δύο τμήματά του είναι από κατασκευής φτιαγμένα ξεχωριστά και ενώνονταν με επιδεξιότητα. Αφαιρούνται και οι διάφορες ατυχείς συμπληρώσεις.
Στο πλαίσιο των ερευνών του μαθαίνει λίγο αργότερα πως ένα παλιός αξιωματικός της «L’Estafette», της γολέτας που φόρτωσε το άγαλμα και περιδιάβαινε έξι μήνες στα νερά της Μεσογείου, ζει υπέργηρος κάπου στη Νότιο Γαλλία, στη Προβηγκία. Πρόκειται για τον παραιτηθέντα δόκιμο του γαλλικού βασιλικού ναυτικού Olivier Voutier, τον κατοπινό Colonel Voutier του Αγώνα για την ανεξαρτησία των Ελλήνων. Ο Voutier θα στείλει τις πληροφορίες του τυπωμένες σε ένα μικρό φυλλάδιο 8ου σχήματος: Découverte et acquisition de la Vénus de Milo par Voutier. Hyères, Souchon 1874 και ένα σκίτσο του από όταν πρωτόειδε το εύρημα. Τρία χρόνια μετά από την έκδοσή του αυτή πεθαίνει σε ηλικία 84 ετών (19 Απριλίου 1877).
Ο Voutier λοιπόν διηγείται πως κατά τα τέλη Μαρτίου του 1820, όταν το πλοίο του, που υπηρετούσε ως πρώτος δόκιμος, έπιασε στη Μήλο, βγήκε και άρχισε να ερευνά τα ερείπια του αρχαίου θεάτρου· τότε έτυχε να παρατηρήσει ένα χωρικό, που μαζεύοντας πέτρες λίγο πιο μακριά, κοντοστάθηκε πάνω σε κάτι διαφορετικό, σε ένα κομμάτι μάρμαρο. Όταν το ξέθαψαν αποκαλύφθηκε ένας γυναικείος κορμός χωρίς χέρια. Στη συνέχεια βρίσκουν και το κάτω τμήμα, ένα θραύσμα που συμπλήρωνε την ένωση και δύο ερμαϊκές στήλες. Ο Voutier τα σκιτσάρει πρόχειρα και σπεύδει να ειδοποιήσει τον Γάλλο υποπρόξενο στο νησί. Παραδοξότητα τέταρτη της ιστορίας: δεν θα μιλήσει έκτοτε ποτέ για την ανακάλυψη αυτή, ούτε ακόμα και στα γράμματα που στέλνει στη Mme Récamier, όταν ξαναβρέθηκε στη Μήλο κατά την Επανάσταση (Ιούνιος- Ιούλιος 1824).
Τα νέα αυτά στοιχεία θα χρειαστούν ακόμη 20 χρόνια για να γίνουν ευρύτερα γνωστά με μια σειρά ανακοινώσεων το καλοκαίρι του1890 στην Académie des Inscriptions et Belles Lettres (τυπωμένων στα Mémoires de l’Institut National de France, τόμ. XXXIV, 1892) και να δώσουν τέλος στις διάφορες υποθέσεις των ειδικών για τα χέρια της Αφροδίτης και την επιγραφή της βάσης. Είναι η τελευταία και ίσως πιο «παράξενη» από τις παραδοξότητες γύρω από την Αφροδίτη της Μήλου, με μία και μόνο εξαίρεση τον πολύ Salomon Reinach, μέλος του Ινστιτούτου ης Γαλλίας, καθηγητή στη Σχολή του Λούβρου και συντάκτη του περίφημου τρίτομου Répertoire de la Statuaire Grecque et Romain (1897-8), που δεν έπαψε να ισχυρίζεται πως πρόκειται για το άγαλμα της θεάς της θάλασσας Αμφιτρίτης (και ακόμη: αρχαιότερο κατά διόμισι αιώνες, αποπνέει το πνεύμα της Σχολής του Φειδία).
Την ίδια χρονιά τυπώνεται και η πέμπτη έκδοση, έκτοτε η έκδοση αναφοράς, των Poèmes antiques (1852) του Leconte des Lisle. Οι γνωστές ως τότε παραστάσεις της Αφροδίτης αντιπαραβάλλονται με το άγαλμα του Λούβρου και σε δέκα τετράστιχα η καθαρότητα της έκφρασης, η δεξιοτεχνία της φόρμας, ο κλασικός ιδεαλισμός σχηματίζουν την επιτομή του παρνασσισμού, που ανθεί την εποχή εκείνη.
Vénus de Milo
Marbre sacré, vêtu de force et de génie,
Déesse irrésistible au
port victorieux,
Pure comme un éclair et comme une harmonie,
O
Vénus, ô beauté, blanche mère des Dieux!
Tu n'es pas Aphrodite, au bercement de l'onde,
Sur ta conque d'azur
posant un pied neigeux,
Tandis qu'autour de toi, vision rose et
blonde,
Volent les Rires d'or avec l'essaim des Jeux.
Tu n'es pas Kythérée, en ta pose assouplie,
Parfumant de baisers
l'Adonis bienheureux,
Et n'ayant pour témoins sur le rameau qui plie
Que colombes d'albâtre et ramiers amoureux.
Et tu n'es pas la Muse aux lèvres éloquentes,
La pudique Vénus, ni la
molle Astarté
Qui, le front couronné de roses et d'acanthes,
Sur un
lit de lotos se meurt de volupté.
Non ! les Rires, les Jeux, les Grâces enlacées,
Rougissantes d'amour,
ne t'accompagnent pas.
Ton cortège est formé d'étoiles cadencées,
Et
les globes en choeur s'enchaînent sur tes pas.
Du bonheur impassible ô symbole adorable,
Calme comme la Mer en sa
sérénité,
Nul sanglot n'a brisé ton sein inaltérable,
Jamais les
pleurs humains n'ont terni ta beauté.
Salut ! A ton aspect le coeur se précipite.
Un flot marmoréen inonde
tes pieds blancs;
Tu marches, fière et nue, et le monde palpite,
Et
le monde est à toi, Déesse aux larges flancs!
Iles, séjour des Dieux ! Hellas, mère sacrée!
Oh ! que ne suis-je né
dans le saint Archipel,
Aux siècles glorieux où la Terre inspirée
Voyait le Ciel descendre à son premier appel!
Si mon berceau, flottant sur la Thétis antique,
Ne fut point caressé
de son tiède cristal;
Si je n'ai point prié sous le fronton attique,
Beauté victorieuse, à ton autel natal;
Allume dans mon sein la sublime étincelle,
N'enferme point ma gloire
au tombeau soucieux;
Et fais que ma pensée en rythmes d'or ruisselle,
Comme un divin métal au moule harmonieux.
Αφροδίτη της Μήλου
Μάρμαρο ιερό, ντυμένο πνεύμα και δύναμη, / Θεά ακαταμάχητη, νικήτρια,
/ Αγνή ως η αστραπή και η αρμονία, / Ω, Αφροδίτη! ω, κάλλος! λευκή
μητέρα των Θεών!
Δεν είσαι η Αφροδίτη, στο λίκνισμα του κύματος, /
Στο γαλάζιο σου κοχύλι στηρίζεται ένα πάλευκο πόδι / Ενώ γύρω σου πετούν
ρόδινα και ξανθά βλέμματα, / Γέλια χρυσά και παιχνιδίσματα.
Δεν
είσαι η Κυθέρεια, στην χαλαρή σου στάση, / Ραίνοντας με φιλιά τον
ευτυχισμένο Άδωνη, / Με μάρτυρες στο λυγισμένο κλαδί / Περιστέρια από
αλάβαστρο και ερωτευμένες φάσσες.
Και δεν είσαι η Μούσα με τα
εύγλωττα χείλη, / Η σεμνή Αφροδίτη, ούτε η αβρή Αστάρτη / Που, με το
μέτωπο στεφανωμένο με τριαντάφυλλα και άκανθες, / Σε ένα κρεβάτι από
λωτούς πεθαίνει από ηδυπάθεια.
Όχι! Τα Γέλια, τα Παιχνίδια, οι
Χάριτες αγκαλιασμένες, / Που κοκκινίζουν από έρωτα, δεν σε συνοδεύουν. /
Η πομπή σου είναι σχηματισμένη από ρυθμικά αστέρια, / Και οι πλανήτες
εν χορώ ακολουθούν τα βήματά σου.
Της ανυπέρβλητης μακαριότητας ω!
σύμβολο αξιολάτρευτο, / Ήρεμη σαν τη Θάλασσα στη γαλήνη της, / Κανένας
λυγμός δεν ξέσπασε στο άψογο στήθος σου, / Ποτέ ανθρώπινο δάκρυ δεν
θόλωσε την ομορφιά σου.
Χαίρε! Στην όψη σου η καρδιά σπαρταράει. /
Κύμα μαρμαρυγίας κατακλύζει τα λευκά σου πόδια, / Περπατάς, περίφανη και
γυμνή, και ο κόσμος πάλλεται, / Και ο κόσμος σου ανήκει, καλλίπυγη Θεά!
Νησιά,
των Θεών κατοικία! Ελλάδα, αγία μητέρα! / Ω! Να ήμουν γεννημένος στο
ιερό Αρχιπέλαγος, / Στους ένδοξους αιώνες όπου η Γη θεόπνευστη / Έβλεπε
τον Ουρανό να κατεβαίνει στο πρώτο της κάλεσμα!
Αν το λίκνο μου,
πλέοντας στην αρχαία Θέτιδα, / Δεν το θώπευε η κρυστάλλινη θέρμη της· /
Αν δεν προσευχόμουν κάτω από το αρχαίο αέτωμα, / Κάλλος νικηφόρο, στο
γενέθλιο βωμό σου·
Άναψε στο στήθος μου την θεία σπίθα, / Μην
κλείνεις την οίηση μου σε σκοτεινό μνημείο· / Και κάνε την σκέψη μου να
κυλά σε χρυσούς ρυθμούς, / Σαν ένα θείο μέταλλο σε αρμονικό καλούπι.
