Η νεοελληνική λογοτεχνία της Κύπρου σήμερα

Η αφορ­μή για τις σκέ­ψεις που ακο­λου­θούν δό­θη­κε από δύο αν­θο­λο­γί­ες οι οποί­ες κυ­κλο­φό­ρη­σαν τον ίδιο χρό­νο (2018)· αν­θο­λο­γί­ες συ­μπλη­ρω­μα­τι­κές, κα­τά κά­ποιον τρό­πο, κα­θώς κα­λύ­πτουν τις βα­σι­κές πε­ριο­χές της σύγ­χρο­νης δη­μιουρ­γι­κής έκ­φρα­σης στην Κύ­προ: το δι­ή­γη­μα η πρώ­τη, την ποί­η­ση η δεύ­τε­ρη. Πρό­κει­ται για τα Δι­η­γή­μα­τα της Ει­σβο­λής, εισαγωγή­ανθολόγηση Κώ­στας Λυ­μπου­ρής, εκδ. Αί­πεια, Αθή­να 2018, και την Αν­θο­λο­γία κυ­πρια­κής ποί­η­σης 1960-2018, ανθολόγηση­επιμέλεια­εισαγωγή Γιώρ­γος Χρι­στο­δου­λί­δης–Πα­να­γιώ­της Νι­κο­λα­ΐ­δης, εκδ. κύ­μα, Αθή­να 2018. Στην πρώ­τη αν­θο­λο­γία, η οποία όπως δη­λώ­νε­ται στον τί­τλο της εί­ναι θε­μα­τι­κή, πα­ρου­σιά­ζο­νται τριά­ντα τέσ­σε­ρα δι­η­γή­μα­τα (τριά­ντα τεσ­σά­ρων αντι­στοί­χως πα­λαιό­τε­ρων και νε­ό­τε­ρων δι­η­γη­μα­το­γρά­φων) με θέ­μα την τουρ­κι­κή ει­σβο­λή του 1974. Στη δεύ­τε­ρη αν­θο­λο­γού­νται σα­ρά­ντα εφτά εν ζωή ποι­η­τές οι οποί­οι εκ­προ­σω­πούν σύμ­φω­να με τους αν­θο­λό­γους τέσ­σε­ρις λο­γο­τε­χνι­κές γε­νιές: α) τη γε­νιά της Ανε­ξαρ­τη­σί­ας, β) τη γε­νιά της Ει­σβο­λής, γ) τη γε­νιά της Κα­το­χής και της αφθο­νί­ας, δ) τη νε­ό­τε­ρη, ακό­μη αδια­μόρ­φω­τη, ομά­δα ποι­η­τών.

Η πρώ­τη αν­θο­λο­γία ανα­δει­κνύ­ει την έκτα­ση και τη διάρ­κεια του θέ­μα­τος της Ει­σβο­λής στη λο­γο­τε­χνία της Κύ­πρου, ενώ στη δεύ­τε­ρη προ­τεί­νε­ται ένα ιστο­ρι­κι­στι­κό γραμ­μα­το­λο­γι­κό σχή­μα το οποίο το­πο­θε­τεί στην αφε­τη­ρία τη δη­μιουρ­γία του ανε­ξάρ­τη­του κυ­πρια­κού κρά­τους (1960) και στο κέ­ντρο την ει­σβο­λή του 1974 και τη συ­να­κό­λου­θη κα­το­χή. Το συ­γκε­κρι­μέ­νο σχή­μα, με τις δύο προ­ε­ξέ­χου­σες αιχ­μές του, ισχυ­ρός –όπως φαί­νε­ται– κοι­νός τό­πος της γραμ­μα­το­λο­γί­ας και της κρι­τι­κής, απα­ντά και στην πιο πρό­σφα­τη Ιστο­ρία της νε­ό­τε­ρης κυ­πρια­κής λο­γο­τε­χνί­ας των Γ. Κε­χα­γιό­γλου και Λ. Πα­πα­λε­ο­ντί­ου (Κέ­ντρο Επι­στη­μο­νι­κών Ερευ­νών, Λευ­κω­σία 2010): «Ακ­μή και λο­γο­τε­χνι­κές κο­ρυ­φώ­σεις στα πρώ­τα χρό­νια της Κυ­πρια­κής Δη­μο­κρα­τί­ας (1960­1974», σ. 447 κ.ε. / «Λο­γο­τε­χνι­κοί και κρι­τι­κοί προ­σα­να­το­λι­σμοί ύστε­ρα από την τουρ­κι­κή ει­σβο­λή (1974 ­ περ. 1990)», σ. 573 κ.ε. Η Ζυ­ρί­χη και η Ει­σβο­λή (1960 και 1974 αντι­στοί­χως) προ­φα­νώς συ­στή­νουν ευ­διά­κρι­τες το­μές τό­σο στην ιστο­ρία της λο­γο­τε­χνί­ας γε­νι­κό­τε­ρα, όσο και ει­δι­κό­τε­ρα στο έρ­γο των ση­μα­ντι­κό­τε­ρων Κύ­πριων λο­γο­τε­χνών. Ανα­φέ­ρω, προς επίρ­ρω­σιν του επι­χει­ρή­μα­τος και χά­ριν πα­ρα­δείγ­μα­τος, τις πε­ρι­πτώ­σεις δύο συγ­γρα­φέ­ων, του Γιώρ­γου Φι­λίπ­που Πιε­ρί­δη και του Κώ­στα Μό­ντη, αφε­νός για το με­γά­λο εκτό­πι­σμα που έχει το έρ­γο τους στην ιστο­ρία της λο­γο­τε­χνί­ας της Κύ­πρου (στην πε­ζο­γρα­φία του πρώ­του, στην ποί­η­ση και στην πε­ζο­γρα­φία του δεύ­τε­ρου) και αφε­τέ­ρου για­τί ασκούν και οι δύο, εξα­κο­λου­θη­τι­κά μέ­χρι σή­με­ρα, ση­μα­ντι­κή επί­δρα­ση στο έρ­γο πολ­λών νε­ό­τε­ρων λο­γο­τε­χνών:

Ο Γ. Φ. Πιε­ρί­δης, στη συ­γκε­ντρω­τι­κή έκ­δο­ση Η τε­τρα­λο­γία των και­ρών (Πο­λι­τι­στι­κό Ίδρυ­μα Τρα­πέ­ζης Κύ­πρου, Λευ­κω­σία 1989) ορ­γα­νώ­νει ο ίδιος το κυ­πρια­κό μέ­ρος του έρ­γου του (εκτός από το κυ­πρια­κό υπάρ­χει και το αι­γυ­πτια­κό ή αι­γυ­πτιώ­τι­κο) με βά­ση ένα ιστο­ρι­κό δο­μι­κό σχή­μα το οποίο επι­με­ρί­ζε­ται σε τέσ­σε­ρις «και­ρούς». Οι δύο τε­λευ­ταί­οι από αυ­τούς «Ο και­ρός των ολ­βί­ων» και «Ο και­ρός της δο­κι­μα­σί­ας» αντι­στοι­χούν στην πε­ρί­ο­δο της ανε­ξαρ­τη­σί­ας –ο πρώ­τος– και στην με­τά την ει­σβο­λή πε­ρί­ο­δο – ο δεύ­τε­ρος.
Ο Κ. Μό­ντης στο ση­μα­ντι­κό­τε­ρο έρ­γο του, τα τρία Γράμ­μα­τα στη Μη­τέ­ρα, τρί­πτυ­χο ποί­η­μα που γρά­φε­ται στη διάρ­κεια μιας δε­κα­πε­ντα­ε­τί­ας (Γράμ­μα στη Μη­τέ­ρα [1965], Δεύ­τε­ρο γράμ­μα στη Μη­τέ­ρα [1972], Τρί­το γράμ­μα στη Μη­τέ­ρα [1980]), απο­τυ­πώ­νει σε 2.393 συ­νο­λι­κά στί­χους, την οδύ­νη του για όσα δρα­μα­τι­κά συ­νέ­βη­σαν κα­τά τη διάρ­κεια των κρί­σι­μων χρό­νων που με­σο­λα­βούν από την υπο­γρα­φή της Συμ­φω­νί­ας της Ζυ­ρί­χης το 1959­1960 μέ­χρι και την τουρ­κι­κή ει­σβο­λή του 1974. Η υπο­γρα­φή της Συμ­φω­νί­ας και οι συ­νέ­πειές της (η διά­ψευ­ση, το άδο­ξο τέ­λος της Επα­νά­στα­σης, η ερή­μω­ση του τό­που) εί­ναι το δε­σπό­ζον θέ­μα των ποι­η­τι­κών συλ­λο­γών του ώς το 1974. Η τουρ­κι­κή ει­σβο­λή συ­ντε­λεί­ται σε μιαν ήδη έρη­μη χώ­ρα, και κα­θι­στά την πα­λαιά πλη­γή βα­θύ­τε­ρη.
Η πρώ­τη επο­μέ­νως δια­πί­στω­ση, η οποία προ­κύ­πτει από τη δια­σταύ­ρω­ση των δε­δο­μέ­νων των δύο αν­θο­λο­γιών, αφο­ρά το γε­γο­νός ότι η «κυ­πρια­κή λο­γο­τε­χνία» ή –κα­λύ­τε­ρα– η «νε­ο­ελ­λη­νι­κή λο­γο­τε­χνία της Κύ­πρου», εί­ναι ιστο­ριο­κρα­τού­με­νη· συ­ναρ­τά­ται άμε­σα με την ιστο­ρία, με οδυ­νη­ρά γε­γο­νό­τα και συμ­φο­ρές («Οι με­γά­λες συμ­φο­ρές γί­ναν ιστο­ρία μας») και έχει ένα στα­θε­ρό κέ­ντρο, τη με­γα­λύ­τε­ρη από τις συμ­φο­ρές της σύγ­χρο­νης ιστο­ρί­ας του τό­που, το δρά­μα και το τραύ­μα του 1974, γύ­ρω από το οποίο εφε­ξής πε­ρι­στρέ­φε­ται. Αυ­τό από μια άπο­ψη εί­ναι φυ­σιο­λο­γι­κό· δι­καιο­λο­γεί­ται από το μέ­γε­θος και το βά­θος της πλη­γής και από το γε­γο­νός ότι πα­ρα­μέ­νει ανε­πού­λω­τη με απο­τέ­λε­σμα να επι­μο­λύ­νε­ται και να με­του­σιώ­νε­ται στα δη­μιουρ­γή­μα­τα όχι μό­νο εκεί­νων που βί­ω­σαν άμε­σα τα οδυ­νη­ρά γε­γο­νό­τα αλ­λά και των νε­ο­τέ­ρων, των κλη­ρο­νό­μων του τραύ­μα­τος.
Η μα­κρο­χρό­νια ωστό­σο συ­νάρ­τη­ση της δη­μιουρ­γι­κής έκ­φρα­σης με την ιστο­ρία, η επι­κέ­ντρω­ση των πνευ­μα­τι­κών δη­μιουρ­γών στον γε­νέ­θλιο τό­πο και στο συλ­λο­γι­κό δρά­μα του και η εξα­κο­λου­θη­τι­κή πε­ρι­δί­νη­ση του θέ­μα­τος της ει­σβο­λής - κα­το­χής, πα­γί­ω­σε κά­ποια ανα­γνω­ρί­σι­μα σχή­μα­τα και σή­μα­τα μιας λο­γο­τε­χνι­κής εντο­πιό­τη­τας (ανα­φέ­ρο­μαι κυ­ρί­ως στο ιδιό­τυ­πο γραμ­μα­το­λο­γι­κό σχή­μα της λο­γο­τε­χνί­ας της Κύ­πρου, α) γε­νιά της Ανε­ξαρ­τη­σί­ας, β) γε­νιά της Ει­σβο­λής, γ) γε­νιά της Κα­το­χής) η οποία προσ­διο­ρί­ζει, οριο­θε­τεί και δια­φο­ρο­ποιεί τις τε­λευ­ταί­ες δε­κα­ε­τί­ες τη λο­γο­τε­χνία της Κύ­πρου από την ευ­ρύ­τε­ρη νε­ο­ελ­λη­νι­κή. Για­τί θα πρέ­πει να το­νι­στεί εδώ ότι η ελ­λα­δι­κή λο­γο­τε­χνία, τό­σο η ποί­η­ση όσο και η πε­ζο­γρα­φία, εν αντι­θέ­σει προς ό,τι συμ­βαί­νει στην Κύ­προ, έχει απω­θή­σει εκτός από λί­γες με­τρη­μέ­νες εξαι­ρέ­σεις το θέ­μα της ει­σβο­λής και της κα­το­χής. Τού­τη η δια­φο­ρά (η επι­κέ­ντρω­ση από τη μία πλευ­ρά στο δρά­μα του 1974 και από την άλ­λη η απώ­θη­σή του) δεν απο­τε­λεί πά­ντως ικα­νο­ποι­η­τι­κή εξή­γη­ση για το γε­γο­νός ότι οι Κύ­πριοι λο­γο­τέ­χνες πα­ρα­μέ­νουν ου­σια­στι­κά άγνω­στοι (στους ανα­γνώ­στες, στους κρι­τι­κούς, και στους ει­δι­κούς νε­ο­ελ­λη­νι­στές και φι­λο­λό­γους) στην Ελ­λά­δα. Για το γε­γο­νός ότι ακό­μη και ση­μα­ντι­κοί δη­μιουρ­γοί, όπως ο Κ. Μό­ντης και ο Γ. Φ. Πιε­ρί­δης (έγι­νε γι᾽ αυ­τούς λό­γος προη­γου­μέ­νως), αλ­λά και άλ­λοι –λί­γοι έστω αλ­λά αξιό­λο­γοι– που αγνο­ού­νται και απο­σιω­πού­νται, ενώ κα­νο­νι­κά (αν ση­μαί­νει κά­τι η λέ­ξη «κα­νο­νι­κά» σε αυ­τή την πε­ρί­πτω­ση) θα τους άξι­ζε μια σύ­ντο­μη μνεία στις Ιστο­ρί­ες της νε­ο­ελ­λη­νι­κής λο­γο­τε­χνί­ας και μια θέ­ση (υπό σκιάν έστω) στον νε­ο­ελ­λη­νι­κό λο­γο­τε­χνι­κό κα­νό­να.

Κλεί­νω όμως εδώ την πα­ρέν­θε­ση, η οποία αφο­ρού­σε την τύ­χη ή την ατυ­χία των Κύ­πριων λο­γο­τε­χνών στην αφι­λό­ξε­νη μη­τρό­πο­λη, και επι­στρέ­φω στο τραύ­μα το οποίο κυ­ριαρ­χεί όπως εί­δα­με στη λο­γο­τε­χνία της Κύ­πρου από το 1974 μέ­χρι σή­με­ρα, προ­κει­μέ­νου να δια­τυ­πώ­σω κά­ποιες υπο­θέ­σεις για «τη νε­ό­τε­ρη, ακό­μη αδια­μόρ­φω­τη, ομά­δα ποι­η­τών» η οποία μπο­ρεί και να μην εί­ναι εντε­λώς αδια­μόρ­φω­τη. Πα­ρά την αδιαμ­φι­σβή­τη­τη και συ­νε­χή πα­ρου­σία του τραύ­μα­τος του 1974, από την ανά­γνω­ση τό­σο της πρώ­της όσο και –κυ­ρί­ως– της δεύ­τε­ρης αν­θο­λο­γί­ας, προ­κύ­πτουν ορι­σμέ­νες δια­πι­στώ­σεις οι οποί­ες αφο­ρούν πο­σο­τι­κά και ποιο­τι­κά δε­δο­μέ­να σχε­τι­κά με τους νε­ό­τε­ρους λο­γο­τέ­χνες που πρω­το­εμ­φα­νί­ζο­νται ύστε­ρα από το 2000.

Συ­γκε­κρι­μέ­να: α) Ενώ η πα­ρου­σία του θέ­μα­τος της ει­σβο­λής - κα­το­χής εί­ναι δε­σπό­ζου­σα σε όσους ποι­η­τές βί­ω­σαν τα γε­γο­νό­τα του 1974 σε ώρι­μη ή σχε­τι­κά ώρι­μη ηλι­κία, φαί­νε­ται να φθί­νει προ­ο­δευ­τι­κά στους νε­ό­τε­ρους. Τεκ­μαί­ρε­ται κα­νείς το συ­μπέ­ρα­σμα αυ­τό και από τα εξής: από το σύ­νο­λο των τριά­ντα τεσ­σά­ρων δι­η­γη­μα­το­γρά­φων που αν­θο­λο­γού­νται στα Δι­η­γή­μα­τα της Ει­σβο­λής οι εί­κο­σι πρω­το­εμ­φα­νί­ζο­νται πριν και οι δέ­κα με­τά το 2000· από αυ­τούς τους δέ­κα ωστό­σο μό­νο ένας (μία για την ακρί­βεια συγ­γρα­φέ­ας) γεν­νή­θη­κε με­τά το 1974. Πρα­κτι­κά αυ­τό ση­μαί­νει ότι η «Γε­νιά του 2000» ου­σια­στι­κά απου­σιά­ζει από την Αν­θο­λο­γία. Από την άλ­λη, από το σύ­νο­λο των σα­ρά­ντα εφτά συ­νο­λι­κά ποι­η­τών της Αν­θο­λο­γί­ας κυ­πρια­κής ποί­η­σης 1960-2018, οι δε­κα­έ­ξι πρω­το­εμ­φα­νί­ζο­νται με­τά το 2000. Πα­ρά το γε­γο­νός ότι κά­ποιοι από αυ­τούς εκ­δί­δουν την πρώ­τη τους συλ­λο­γή σε προ­χω­ρη­μέ­νη ηλι­κία εντού­τοις και πά­λιν η συ­γκρι­τι­κή ανά­γνω­ση των ποι­η­μά­των τους με τα ποι­ή­μα­τα των πα­λαιο­τέ­ρων κα­τα­δει­κνύ­ει μιαν εν προ­ό­δω δια­φο­ρο­ποί­η­ση. Ει­δι­κά στους πε­ρισ­σό­τε­ρους από τους ποι­η­τές της «νε­ό­τε­ρης, ακό­μη αδια­μόρ­φω­της, ομά­δας ποι­η­τών» που αν­θο­λο­γού­νται στον τό­μο, οι όποιες κλη­ρο­νο­μη­μέ­νες τραυ­μα­τι­κές πα­ρα­στά­σεις φαί­νε­ται και πά­λιν να υπο­κα­θί­στα­νται από άλ­λες, σύγ­χρο­νες, άμε­σα βιω­μα­τι­κές και υπαρ­ξια­κές κα­τά κα­νό­να ανη­συ­χί­ες. β) Μπο­ρού­με κα­τά συ­νέ­πειαν να κά­νου­με λό­γο (με επι­φυ­λά­ξεις έστω και με επί­γνω­ση ότι η όποια υπό­θε­ση δεν μπο­ρεί να ανα­χθεί σε κα­νό­να) για μια βαθ­μιαία απο­στα­σιο­ποί­η­ση όχι μό­νο από τα γε­γο­νό­τα του 1974 αλ­λά γε­νι­κό­τε­ρα από τα μεί­ζο­να δη­μό­σια θέ­μα­τα και μια στρο­φή από τον πο­λι­τι­κό στον πε­πε­ρα­σμέ­νο ιδιω­τι­κό χώ­ρο. γ) Το ζή­τη­μα της ει­σβο­λής ­ κα­το­χής όπου εξα­κο­λου­θεί να εκ­δη­λώ­νε­ται στο έρ­γο αυ­τής της ομά­δας, των νε­ό­τε­ρων ποι­η­τών που πρω­το­εμ­φα­νί­ζο­νται ύστε­ρα από το 2000, λει­τουρ­γεί κυ­ρί­ως σε ένα συν­δη­λω­τι­κό, πα­ρά σε ένα ανα­φο­ρι­κό, ση­μα­σιο­λο­γι­κό σύ­στη­μα. Θα μπο­ρού­σα­με με άλ­λα λό­για να πού­με ότι όσο απο­μα­κρυ­νό­μα­στε χρο­νο­λο­γι­κά από το 1974 το τραύ­μα εσω­τε­ρι­κεύ­ε­ται, απω­θεί­ται σε εσω­τε­ρι­κά στρώ­μα­τα, και εκ­φέ­ρε­ται με ένα λό­γο πε­ρισ­σό­τε­ρο κρυ­πτι­κό, ασυ­νε­χή και θραυ­σμα­τι­κό.
Οι προη­γού­με­νες δια­πι­στώ­σεις και υπο­θέ­σεις πε­ρι­γρά­φουν τις γε­νι­κές πα­ρα­μέ­τρους μιας εν εξε­λί­ξει δια­φο­ρο­ποί­η­σης και σκια­γρα­φούν μια σύγ­χρο­νη τά­ση στη λο­γο­τε­χνία της Κύ­πρου, η οποία φαί­νε­ται να συ­γκλί­νει και να συ­ντο­νί­ζε­ται σε πο­λύ με­γά­λο βαθ­μό με τους προ­σα­να­το­λι­σμούς και τις ανα­ζη­τή­σεις της ευ­ρύ­τε­ρης ελ­λα­δι­κής. Δεν εί­ναι εξάλ­λου τυ­χαίο ού­τε χω­ρίς ση­μα­σία το γε­γο­νός ότι οι Κύ­πριοι λο­γο­τέ­χνες, κα­τά τις δύο τε­λευ­ταί­ες δε­κα­ε­τί­ες, εκ­δί­δουν τα βι­βλία τους στην Αθή­να. Δεν έχω ανα­λυ­τι­κά στα­τι­στι­κά δε­δο­μέ­να, ωστό­σο ει­κά­ζω ότι τα εκ­δε­δο­μέ­να στην Αθή­να βι­βλία Κύ­πριων λο­γο­τε­χνών εν­δέ­χε­ται να εί­ναι πε­ρισ­σό­τε­ρα από τα εκ­δε­δο­μέ­να στην Κύ­προ. Το γε­γο­νός αυ­τό, το οποίο πο­τέ δεν συ­νέ­βαι­νε σε αυ­τή την έκτα­ση, δεν απο­κλεί­ε­ται στα αμέ­σως επό­με­να χρό­νια να με­τα­βά­λει τους όρους της πρό­σλη­ψης της λο­γο­τε­χνί­ας της Κύ­πρου στην Ελ­λά­δα. Και αυ­τό για­τί, εκ­δί­δο­ντας τα βι­βλία τους στην Ελ­λά­δα, οι Κύ­πριοι λο­γο­τέ­χνες διεκ­δι­κούν πλέ­ον με­ρί­διο σε ένα χώ­ρο και σε ένα σύ­στη­μα από το οποίο ήταν ου­σια­στι­κά απο­κλει­σμέ­νοι. Εί­ναι προ­φα­νές ότι το γε­γο­νός αυ­τό δια­φο­ρο­ποιεί τό­σο τους όρους της κρι­τι­κής πρό­σλη­ψης όσο και τις δυ­να­τό­τη­τες άμε­σης συμ­με­το­χής τους στις δια­δι­κα­σί­ες και τους θε­σμούς που αφο­ρούν την κί­νη­ση του βι­βλί­ου στην Ελ­λά­δα· δη­λα­δή δια­φη­μι­στι­κή προ­βο­λή, βι­βλιο­πα­ρου­σιά­σεις, διεύ­ρυν­ση του ανα­γνω­στι­κού κοι­νού, συμ­με­το­χή σε θε­σμο­θε­τη­μέ­νους λο­γο­τε­χνι­κούς δια­γω­νι­σμούς και εν­δε­χο­μέ­νως βρα­βεύ­σεις.

——————————
* Ο στί­χος «Οι με­γά­λες συμ­φο­ρές γί­ναν ιστο­ρία μας», προ­έρ­χε­ται από το ποί­η­μα της Νέ­νας Φι­λού­ση «Διά­χρο­νο»: Ακτή­μων, εκδ. Ακτίς, (Κύ­προς) 2014.