Οι περιοδικές εκδόσεις, και ειδικότερα τα λογοτεχνικά έντυπα της Κύπρου, αποτελούν αξιοπρόσεκτες συλλογικές πολιτισμικές δημιουργίες, οι οποίες συνθέτουν ιδεολογικές, ιστορικές και πνευματικές όψεις του ηθογραφικού χαρακτήρα της κυπριακής κοινωνίας.
Παρά το περιορισμένο αναγνωστικό κοινό –λόγω του μικρού πληθυσμού του νησιού– κατά καιρούς κυκλοφόρησε μεγάλος, αναλογικά, αριθμός περιοδικών εκδόσεων υψηλής αισθητικής με πολύ ενδιαφέρουσα ύλη και αξιόλογες λογοτεχνικές αναζητήσεις.
Έργα διαχρονικά, εκπροσωπούν και διαφωτίζουν την εποχή τους, κατευθύνουν τη διανόηση, στηρίζουν την πνευματική ζωή του τόπου και, το κυριότερο, συμβάλλουν στην αποκατάσταση της επικοινωνίας συνειδήσεων.
Ως προέκταση μιας σημαντικής και μακράς παράδοσης στην έκδοση λογοτεχνικών εντύπων –ενδεικτικά μνημονεύουμε την Αβγή (1924), τα Κυπριακά Γράμματα (1934) και την Πάφο (1935)– εμφανίστηκαν κατά καιρούς αξιόλογα περιοδικά, τα οποία με την εξέλιξη της τεχνολογίας, την ανάπτυξη των επιστημών και το αυξημένο σταδιακά ενδιαφέρον των αναγνωστών συμβάλλουν στον διάλογο και την ενοποίηση των εποχών, στη διάσωση της ευαισθησίας για κάτι ωραίο και μεγάλο, καθώς και στη σύσφιγξη των παραδοσιακών σχέσεων μεταξύ Ελλαδιτών και Κυπρίων πνευματικών ανθρώπων.
Στη συνέχεια, ακολουθώντας χρονολογική σειρά, παρουσιάζονται τα σημαντικότερα κυπριακά λογοτεχνικά περιοδικά που κυκλοφορούν την τελευταία 20ετία:
Η Νέα Εποχή είναι το μακροβιότερο περιοδικό λογοτεχνίας της Κύπρου, αφού εκδίδεται ανελλιπώς από το 1959 μέχρι σήμερα. Ξεκίνησε την πορεία του ως περιοδικό ποικίλης ύλης, αλλά από το 1971 άλλαξε μορφή και καθιερώθηκε ως λογοτεχνικό. Κατά καιρούς άλλαζε σχήμα ανάλογα με τις ανάγκες που ήθελε να υπηρετήσει, χωρίς να ξεφεύγει από την ιδεολογική και κοινωνιολογική του ταυτότητα (την αριστερή του δηλαδή απόχρωση). Η περίοδος κυκλοφορίας του διαφοροποιήθηκε κατά διαστήματα μέχρι να σταθεροποιηθεί στη σημερινή μορφή του. Κατά την πρώτη περίοδο της κυκλοφορίας του ήταν μηνιαίο.
Ως καθαρά λογοτεχνικό περιοδικό κυκλοφορούσε κάθε δύο μήνες και ακολούθως κάθε τρεις. Διευθυντές του υπήρξαν αλληλοδιαδόχως οι Πανίκος Παιονίδης, Μίνως Περδίος, Αχιλλέας Πηλιώτης και Θωμάς Συμεού. Σήμερα διευθύνεται από συντακτική επιτροπή. Συνεργάστηκε με πολλούς λογοτέχνες, δημοσίευσε ποικίλα άρθρα για τη λογοτεχνία, κριτικές, συνεντεύξεις, σχόλια, ποίηση, δοκίμια, διηγήματα και εξέδωσε ειδικά αφιερώματα για πρόσωπα και επετείους. Ξεχωρίζουν τα αφιερώματα στους Θοδόση Πιερίδη, Τεύκρο Ανθία, Κώστα Βάρναλη, Γιώργο Φιλίππου Πιερίδη, Νίκο Νικολαΐδη, Νικηφόρο Βρεττάκο και Βασίλη Μιχαηλίδη. Επίσης, ενδιαφέρουν τα αφιερώματα για τις εθνικές επετείους. Ξεχωριστές σελίδες αφιερώνονται σε καλλιτέχνες που τα έργα τους κοσμούν τα εξώφυλλα του περιοδικού. Από το 1989 ώς το 2013 ο Ανδρέας Χατζηθωμάς κάλυπτε τα αφιερώματα αυτά με συνεντεύξεις, παρουσιάσεις της δουλειάς των τιμώμενων προσώπων και βιογραφικά σημειώματα. Η Νέα Εποχή διατηρεί συνεργασίες με Ελλαδίτες λογοτέχνες και κατά καιρούς προβάλλει έργα Τουρκοκυπρίων δημιουργών.
Τον Οκτώβρη του 1960 έκανε την εμφάνισή του το περιοδικό Πνευματική Κύπρος, με εκδοτική ομάδα και συνεργάτες που άφησαν σημαντικό έργο στα κυπριακά γράμματα, όπως οι Κύπρος Χρυσάνθης, Κώστας Μόντης, Ανδρέας Χριστοφίδης, Γλαύκος Αλιθέρσης, Άντης Περνάρης, Φρίξος Βράχας, Μελής Νικολαΐδης, Τάκης Φυλακτού, Βάσος Καραγιώργης, Κυριάκος Χατζηιωάννου, Κωνσταντίνος Σπυριδάκης, Φρίξος Πετρίδης και πολλοί άλλοι. Μεγάλη υπήρξε και η συμμετοχή στις σελίδες του περιοδικού Ελλαδιτών πνευματικών ανθρώπων. Επειδή ο κατάλογος είναι μακρύς, αναφέρω, ενδεικτικά και μόνο, τους Γιώργο Σεφέρη, Νικηφόρο Βρεττάκο, Παναγιώτη Κανελλόπουλο, Παντελή Πρεβελάκη, Κωνσταντίνο Τσάτσο, Έλλη Αλεξίου, Γιώργο Αθάνα και Άγγελο Τερζάκη.
Εκδότης και επιμελητής της Πνευματικής Κύπρου υπήρξε ο άοκνος Κύπρος Χρυσάνθης, ο οποίος διατήρησε ακμαίο το περιοδικό μέχρι την αποδημία του, το 1998. Πρόκειται για πολύτιμο εκδοτικό επίτευγμα που καλύπτει μια μεγάλη και ταραχώδη περίοδο του νησιού με αντίκτυπο στη λογοτεχνική παραγωγή του.
Μετά τον θάνατο του Κύπρου Χρυσάνθη, τη συνέχεια ανέλαβε η σύζυγός του με συντακτική επιτροπή από συνεργάτες του, μέχρι που τερμάτισε οριστικά την κυκλοφορία του το 2018, με το ογκώδες αφιέρωμα στον Κύπρο Χρυσάνθη, τον ιδρυτή του, επ’ ευκαιρία της συμπλήρωσης εκατό χρόνων από τη γέννησή του (τεύχος 438). Ο Νίκος Παναγιώτου, ένας από τους πιο τακτικούς συνεργάτες του περιοδικού, σημειώνει μεταξύ άλλων:
[...] Το περιοδικό ήταν βασικά έργο ενός ανδρός, του Χρυσάνθη. Ξεκίνησε από ομάδα, με την πάροδο όμως του χρόνου αυτή ατόνησε και το βάρος μετατοπιζόταν όλο και πιο πολύ στους ώμους του Χρυσάνθη, που από κάποιο σημείο και ύστερα έγινε ο μόνος που χειριζόταν όλα τα θέματα του περιοδικού.
Αυτό που ξεχωρίζει στην όλη πορεία της Πνευματικής Κύπρου είναι τα αφιερωματικά τεύχη σε πρόσωπα και σε ποικίλες θεματικές, που ξεπερνούν τα εβδομήντα, αριθμός ο οποίος εντυπωσιάζει, παρόλο που τα αφιερώματα αυτά δεν ήταν όλα ισομερή και εξαντλητικά. Ξεχωρίζουν όσα παρουσιάζουν πνευματικές φυσιογνωμίες, όπως των Γιώργου Σεφέρη, Λουκή Ακρίτα, Ηρακλή Αποστολίδη, Νικηφόρου Βρεττάκου, Νέαρχου Κληρίδη, Σίμου Μενάρδου, Κωστή Παλαμά, Άντη Περνάρη, Παντελή Πρεβελάκη, Κωνσταντίνου Τσάτσου, Κυριάκου Χατζηιωάννου κ.ά. Αφιερώθηκαν επίσης αρκετά τεύχη στην Εθνική Παλιγγενεσία, στην ΕΟΚΑ και στο παιδικό βιβλίο.
Η Πνευματική Κύπρος σκηνογράφησε μια ολόκληρη εποχή, πρόσφερε βήμα σε νέους ανθρώπους και έγραψε τη δική της ιστορία, αφήνοντας πλούσια παρακαταθήκη για τα ελληνικά γράμματα.
Το περιοδικό Ακτή, εκδόθηκε για πρώτη φορά τον χειμώνα του 1989, από συντακτική επιτροπή, με σκοπό να αναζωογονήσει τη λογοτεχνική παραγωγή και να δημιουργήσει προϋποθέσεις για μια νέα αντίληψη της πνευματικής έκφρασης.
Επιμελητής της ύλης ο Νίκος Ορφανίδης. Το περιοδικό έχει καταφέρει να αντέξει σε πολλές δοκιμασίες και να συνεχίζει την πορεία του παρά την αποχώρηση και αντικατάσταση πολλών μελών της συντακτικής επιτροπής. Κράτησε σταθερή επικοινωνία με τον ελλαδικό χώρο με αξιόλογες συνεργασίες.
Από τις σελίδες του ξεχωρίζει το «Ελληνομουσείον», ένα ένθετο, το οποίο φιλοξενεί κάθε φορά ένα ποιητή και αποσπάσματα από το έργο του. Επίσης, σε κάθε τεύχος φιλοξενείται ένας εικαστικός με δείγματα της δουλειάς του.
Ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα αφιερώματα για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη, για τον Γιώργο Σεφέρη και για τον Παντελή Μηχανικό. Η Ακτή κατά καιρούς εκδίδει και αυτοτελή έργα των συνεργατών της ή ανάτυπά τους.
Το περιοδικό λόγου, τέχνης και προβληματισμού Άνευ κυκλοφορεί από το 2001. Διευθύνεται από συντακτική επιτροπή, με αρχισυντάκτρια και εκδότρια την Ντίνα Κατσούρη. Στις προγραμματικές της δηλώσεις η συντακτική επιτροπή επισημαίνει:
Είναι ακριβώς τούτη η ανυπόφορη λιμνάζουσα στασιμότητα που ώθησε εμάς, μια παρέα νέων, να σπάσουμε το φράγμα της ιδιωτικής μας σιωπής και να αρθρώσουμε δημόσιο λόγο. Ένα λόγο άνευ κομματικών στεγανών και ιδεολογικών προκαταλήψεων∙ ένα λόγο κριτικό άνευ κολακειών και φαρισαϊσμού.
Το περιοδικό καλύπτει θέματα λογοτεχνίας, θεάτρου, χορού, μουσικής, κινηματογράφου και εικαστικού χώρου. Σχολιάζει την πνευματική ζωή του τόπου, ασκεί κριτική και αφιερώνει τεύχη του σε πρόσωπα που έχουν άμεση σχέση με την ιστορία, τα γράμματα και τις τέχνες της Κύπρου. Παράλληλα, προβαίνει σε εκδόσεις βιβλίων, όπως συλλογές διηγημάτων και ανθολογίες με έργα νέων ποιητών.
Το περιοδικό Ύλαντρον κάνει για πρώτη φορά την εμφάνισή του τον Νοέμβριο του 2001. Εκδίδεται από συντακτική επιτροπή και στις προγραμματικές δηλώσεις της σημειώνεται:
Ένα περιοδικό δεν είναι αυτό που θα ήθελαν οι εκδότες του να είναι. Δηλαδή η ύλη του, οι επιλογές του, τα ίδια τα κείμενά του. Θεωρούμε, επομένως, μάταιο να διατυπώσουμε, σ’ ένα προγραμματικό κείμενο προθέσεις και στόχους. Η έκθεση προθέσεων σε τέτοια ζητήματα είναι συχνά άλλοθι φαντασιώσεων και η στοχοθεσία είναι συνήθως μια ανάγκη ιδεολογικού προσανατολισμού κι εμείς προτιμούμε να παραμείνει ακόμη κι αυτό το κρίσιμο θέμα μια υπόθεση ανοιχτή. Ας δείξει το ταξίδι.
Παρόλο που οι εκδότες του δηλώνουν ότι το περιοδικό θα εκδίδεται τρεις φορές τον χρόνο, δεν τηρείται αυτή η συχνότητα, αλλά κυκλοφορεί σε άτακτα χρονικά διαστήματα. Οι εργασίες που δημοσιεύονται στις σελίδες του είναι υψηλού επιπέδου, παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον με αναθεωρητικό πνεύμα για πολλά θέματα της λογοτεχνίας. Σημαντική είναι η συμμετοχή Ελλαδιτών πνευματικών ανθρώπων που αναθερμαίνουν την αναγνωστική στοχαστικότητα και πλαταίνουν την πολιτισμική παραγωγή. Μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι μεταφράσεις ξένων έργων, τα σχόλια, οι θεατρικές κριτικές, καθώς επίσης και τα αφιερώματα στους Ναζίμ Χικμέτ, Θεοδόση Νικολάου, Νάσο Θεοφίλου και Κώστα Μόντη. Με το αφιέρωμα στον Μόντη (τεύχη 8-9, Ιούνιος 2007), το περιοδικό απρόσμενα αναστέλλει την έκδοσή του, αφήνοντας ένα κενό στην πνευματική πορεία του τόπου μας.
Με έδρα την πόλη της Λεμεσού πρωτοκυκλοφορεί το 2006 το εξαμηνιαίο περιοδικό Θέματα, που αυτοπροσδιορίζεται ως έντυπο σύγχρονου κοινωνικού προβληματισμού. Ολιγοσέλιδο προσπαθεί να αναπτύξει κάποιους προβληματισμούς για τον πολιτισμό. Με αφιερωματικές σελίδες για πρόσωπα και επετείους συμπληρώνει την ταυτότητά του. Εκδίδεται από συντακτική επιτροπή, με συντονιστή και υπεύθυνο ύλης τον Τάσο Αριστοτέλους.
Η Δέλτος είναι εξαμηνιαία Επιθεώρηση Νεότερης Ελληνικής Ιστορίας και Ιστορίας της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας. Αν και ασχολείται κυρίως με ιστορικά θέματα, όμως αφιερώνει αρκετές σελίδες της στη λογοτεχνία. Είναι εκφραστικό όργανο του Πανεπιστημίου «Νεάπολις» της Πάφου. Το πρώτο τεύχος κυκλοφόρησε το 2017. Το πέμπτο είναι αφιερωμένο στον Γιώργο Θεοτοκά και το έκτο στον Αντώνη Σαμαράκη. Το περιοδικό εκδίδεται από Συντακτική Επιτροπή Επιστημόνων. Υπεύθυνος έκδοσης είναι ο Γιώργος Γεωργής και την επιμέλεια έχουν οι Χρίστος Κ. Κυριακίδης και Χαράλαμπος Γ. Χαραλάμπους.
Το περιοδικό τεχνών και πολιτισμού Διόραμα εκδίδεται κάθε δύο μήνες. Το πρώτο τεύχος του κυκλοφόρησε το καλοκαίρι του 2015 και στην πρώτη του εξαγγελία υπόσχεται αντικειμενική και ποιοτική προβολή κάθε μορφής τέχνης, με σοβαρές μελέτες και κριτικό λόγο από οπουδήποτε και αν προέρχεται, εφόσον συμβάλλει στην εξύψωση της πνευματικής ζωής της Κύπρου.
Η δομή του περιοδικού διατηρείται σταθερή και καλύπτει τις εξής ενότητες: εικαστικά, μουσική, χορό, θέατρο, αρχιτεκτονική, φωτογραφία, κινηματογράφο, λογοτεχνία, δημοσιεύοντας και ειδικά αφιερώματα. Ήδη, μεταξύ άλλων, έγιναν αφιερώματα για τα Αιγυπτιώτικα Γράμματα, τον Κωνσταντίνο Καβάφη, τον Γιώργο Σαραντάρη, τον Μανόλη Αναγνωστάκη, τον Σόλωνα Μιχαηλίδη, τον Δημήτρη Ραυτόπουλο, τις Μέρες Σεφέρη, τη Μνήμη Χρίστου Πετρίδη, την Ποίηση και το Ψηφιδωτό κ.ά.
Εκδότης και υπεύθυνος ύλης ο Ανδρέας Χατζηθωμάς. Οι συνεργάτες του είναι πνευματικοί άνθρωποι εγνωσμένης αξίας με πλούσιο έργο και εκφραστές τού ουσιώδους λόγου. Η συμβολή Ελλαδιτών συνεργατών είναι πολύτιμη και εναργέστατη, προσδίδοντας στο περιοδικό ειδικό βάρος.
Το περιοδικό Κυπριακή Εστία, εξαμηνιαία Επιθεώρηση Γραμμάτων και Τεχνών με φιλόδοξες εξαγγελίες, προτάσσει μια καλή προοπτική δημιουργίας και πνευματικού εκτοπίσματος στον χώρο της λογοτεχνίας. Το πρώτο τεύχος κυκλοφόρησε το 2019. Εκδότης του περιοδικού ο Ηλίας Επιφανίου, υπεύθυνοι έκδοσης οι Κυριάκος Ιωάννου και Λεωνίδας Γαλάζης∙ σύμβουλος έκδοσης ο Θεοδόσης Πυλαρινός. Το περιοδικό κινείται γύρω από τρεις άξονες: ο πρώτος αφορά αδημοσίευτα κείμενα λογοτεχνών, ο δεύτερος, που είναι και ο κύριος, έχει ως αντικείμενο πρωτότυπες μελέτες και ο τρίτος περιλαμβάνει βιβλιοκρισίες κυπρογενούς δημιουργίας.
Το πρώτο τεύχος του περιοδικού είναι αφιερωμένο στον Βασίλη Μιχαηλίδη με την ευκαιρία των 170 χρόνων από τη γέννησή του. Ακολουθούν επίσης άλλα, πολύ ενδιαφέροντα, αφιερώματα, όπως εκείνα για τους Κώστα Προυσή, Κωνσταντίνο Γιαγκουλλή και Δώρο Λοΐζου. Πρόκειται για αξιόπιστο περιοδικό με ευαισθησίες στη σύγχρονη πνευματική παραγωγή, που εντοπίζεται σε έργα νέων λογοτεχνών με τολμηρότερες αναζητήσεις.
Συνοψίζοντας τη σύντομη αναφορά μας στα κυπριακά λογοτεχνικά περιοδικά που κυκλοφόρησαν την τελευταία εικοσαετία, οδηγούμαστε σε ορισμένα συμπεράσματα που αξίζει να αναφερθούν: η αποτίμηση των περιοδικών πρέπει να βασιστεί στις ιδιαίτερες συνθήκες που υπάρχουν στο νησί, όπως ο λιγοστός πληθυσμός ο οποίος ενδιαφέρεται για τέτοιου είδους έντυπα, ο ανατρεπτικός ρόλος των ΜΜΕ, που ευνουχίζει το ενδιαφέρον για ποιοτική μόρφωση, η καθημερινή σύγκρουση του επιφανειακού με το ουσιώδες και το χάος που ενυπάρχει μεταξύ τους, ο παροπλισμός της κριτικής λόγω της στενής κοινωνικής σχέσης και η οικονομική κρίση που αποδιοργανώνει κάθε διάθεση για δημιουργία και επίτευξη στόχων.
Παρόλα αυτά, υπάρχουν άνθρωποι που παρακάμπτουν τη στειρότητα των καιρών, επιμένουν να εκδίδουν περιοδικά με ξόδεμα ψυχής και να εναντιώνονται στα λογής λογής τρωκτικά που θέλουν να αφανίσουν τη χαρά της δημιουργίας. Η συμμετοχή Ελλαδιτών πνευματικών ανθρώπων σε κυπριακά έντυπα είναι μια σημαντική συμβολή, που δίνει τη δυνατότητα στο κυπριακό αναγνωστικό κοινό να διατηρεί ένα υψηλό επίπεδο σκέψης και ηθικής, να παραμερίζει την εσωστρέφεια και να γονιμοποιείται ουσιαστικά η παράδοση.
Από τη μακρόχρονη πείρα που μου προσπόρισε η ενασχόλησή μου με τον περιοδικό Τύπο, έχω διαπιστώσει ότι ένα περιοδικό διεξάγει συνεχή αγώνα ενάντια στον χρόνο. Κάθε έκδοση νέου τεύχους είναι και ένας τοκετός∙ μια αγωνία να υπερπηδηθούν εμπόδια, ένα στοίχημα που, για να υπάρξει συνέχεια, πρέπει οπωσδήποτε να κερδηθεί.
