Υπομνηματίζοντας το Βυζάντιο του Ελύτη

Οδυσσέας Ελύτης: «Ελεύθερη κίνηση», 1986)

——— ≈ ———

Στο έργο του Ο Μικρός Ναυτίλος (1985) ο Οδυσσέας Ελύτης παρουσιάζει μια πρωτότυπη και ενδιαφέρουσα διάταξη, που διαφέρει αισθητά από άλλες ποιητικές συλλογές του.
Ανάμεσα στα… ευρήματα του ποιητή είναι και ο «Προβολέας». Πρόκειται για ζοφερές σκηνές επιλεγμένες από την ελληνική ιστορία διαχρονικά: Αρχαία Ελλάδα, Βυζάντιο, Επανάσταση του 1821, Νεότερη Ελλάδα. Αυτές οι σκηνές, τις οποίες προβάλλει ο Ελύτης, καταδεικνύουν την κακοδαιμονία, θα λέγαμε, του Ρωμαίικου, που έχει στο… αίμα του τον εμφύλιο και τον διχασμό. Ένα ιστοριογράφημα της σχεδόν τρισχιλιετούς εμφύλιας βίας, συχνά φονικής, με εξοστρακισμούς αντιπάλων, καταδίκες σε θάνατο, εκτελέσεις.
Στον «Προβολέα α΄» μας δίνει ένα «απάνθισμα» της ελληνικής συνέχειας. Οι επόμενοι «Προβολείς» είναι αυστηρά θεματικοί.
Ο «Προβολέας γ΄» είναι αφιερωμένος στο Βυζάντιο.
Πρόκειται για επτά σκηνές που αφορούν ισάριθμα φονικά, συντελεσμένα από Βυζαντινούς αυτοκράτορες με στόχο –τι άλλο;– την εξουσία. Οι σκηνές αυτές παρατίθενται με χρονολογική σειρά και καλύπτουν την περίοδο από τον 4ο έως τον 13ο αιώνα, δηλαδή σχεδόν όλη την περίοδο της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας.

Σκηνή πρώτη: Ο πρώτος χριστιανός βασιλεύς Κωνσταντίνος δίνει διαταγή να συλλάβουν και θανατώσουν τον ίδιο του το γιο Κρίσπο.

Εδώ ο Ελύτης χαρακτηρίζει τον Μέγα Κωνσταντίνο πρώτο χριστιανό βασιλέα, κάτι που συναντάμε στην υμνογραφία της εορτής του Μ. Κωνσταντίνου: «Πρῶτος, Βασιλεὺς Χριστιανῶν, παρὰ τοῦ Θεοῦ, Κωνσταντῖνε, τὸ σκῆπτρον ἔλαβες…» (στιχηρό Αποστίχων Μ. Εσπερινού).

Αυτός ο χαρακτηρισμός του Ελύτη δίνει έμφαση στην πράξη του Κωνσταντίνου, δηλαδή στο φόνο του γιου του Κρίσπου.

Το 326 μ.Χ. ο Κρίσπος σε νεαρότατη ηλικία εκτελείται στην Πούλα της σημερινής Κροατίας κατά διαταγή του ίδιου του τού πατέρα. Είχε συμβάλει καθοριστικά στη νίκη του πατέρα του κατά του αντιπάλου του Λικινίου. Παρότι νέος, είχε διαγράψει ήδη μια ξεχωριστή στρατιωτική πορεία. Απολύτως ικανοποιητική εξήγηση των αιτίων που οδήγησαν στο τραγικό γεγονός δεν έχει δοθεί. Αιώνες μετά δύο ιστορικοί, ο Ζώσιμος τον 6ο αιώνα και ο Ιωάννης Ζωναράς τον 12ο αιώνα, μας δίνουν μια εξήγηση, η οποία ανεπισήμως έχει καθιερωθεί ως η επίσημη ερμηνεία της ανεξήγητης πράξης του Κωνσταντίνου. Έχει να κάνει με τη γυναίκα του Κωνσταντίνου, τη Φαύστα, η οποία συκοφάντησε τον Κρίσπο (γιο από μια παλλακίδα) στον πατέρα του ότι τάχα της επιτέθηκε για να τη βιάσει. Ο Κωνσταντίνος έπεσε στην παγίδα και διέταξε την εκτέλεσή του. Όταν αποκαλύφθηκε η πλεκτάνη της Φαύστας, εκτελέστηκε και αυτή στο λουτρό της.
Ο Ελύτης μένει στο γεγονός ότι ο Κωνσταντίνος «δίνει διαταγή να συλλάβουν και θανατώσουν τον ίδιο του το γιο Κρίσπο». Μια πατροκτονία από τον πρώτο χριστιανό βασιλέα!

Σκηνή δεύτερη: Άνθρωποι του Ηράκλειου έχουν οδηγήσει στα βασανιστήρια τον ανεψιό του Θεόδωρο και το νόθο γιο του Αδαλάριχο. Τους κόβουν τη μύτη, τα χέρια και το δεξί πόδι.

Εδώ ο Ελύτης αναφέρεται στην –κατά τους ιστορικούς– δεύτερη συνωμοτική δραστηριότητα κατά του αυτοκράτορα Ηρακλείου, που οργανώθηκε κοντά στα τέλη του 637 μ.Χ. Βασικός υποκινητής της ήταν ο νόθος γιος του Αταλάριχος, ο οποίος είχε ως συνεργάτες τον μάγιστρο Θεόδωρο –που ήταν γιος του αδελφού του Ηρακλείου, Θεοδώρου–, τον ισχυρό Αρμένιο στρατηγό Δαβίδ Ζαχαρούνι και άρχοντες της Κωνσταντινούπολης. Για τους λόγους που ώθησαν τους παραπάνω επιφανείς άνδρες της αυτοκρατορίας να συσπειρωθούν εναντίον του ηγεμόνα δεν υπάρχει κάποια αναφορά στις πηγές. Φαίνεται ότι η συγκεκριμένη ανατρεπτική κίνηση ήταν από τις πιο σημαντικές εκδηλώσεις αντιπάθειας των Βυζαντινών απέναντι στη δεύτερη οικογένεια του αυτοκράτορα.
Ωστόσο, τα ανατρεπτικά πλάνα τους έγιναν γνωστά στον αυτοκράτορα πριν υλοποιηθούν, καθώς ένας κουράτορας που βρέθηκε σε σύσκεψη των συνωμοτών έσπευσε να καταγγείλει την ανατρεπτική δράση τους στον Ηράκλειο, ο οποίος, χωρίς καμία καθυστέρηση, διέταξε τη σύλληψη όσων εμπλέκονταν στην υπόθεση. Οι βασικοί υποκινητές τιμωρήθηκαν με αυστηρές κυρώσεις: στον νόθο γιο του Ηρακλείου επιβλήθηκαν οι ποινές της ρινότμησης, της αποκοπής του δεξιού χεριού και της εξορίας στην Πριγκιπόννησο· ο ανιψιός του Θεόδωρος υπέστη τους ίδιους ακριβώς ακρωτηριασμούς και εξορίστηκε στη νήσο Γαυδομελέτη, όπου ο τοπικός διοικητής έλαβε εντολή να κόψει και ένα από τα πόδια του.
Και σε αυτή τη «σκηνή» έχουμε εμπλοκή συγγενών, οι οποίοι εδώ υφίστανται ακρωτηριασμό. Ο Ελύτης παραθέτει το γεγονός της τιμωρίας χωρίς να αναφέρει λόγους και αιτίες. Τον… ξαφνιάζει, μάλλον, η βαναυσότητα.

Σκηνή τρίτη: Αφού έχει τυφλώσει τον ανήλικο γιο της Κωνσταντίνο, η Ειρήνη η Αθηναία αναγορεύει Μέγα Λογοθέτη τον ευνούχο Σταυράκιο.

Ένα ακόμα βυζαντινό στιγμιότυπο, με πρωταγωνίστρια την αυτοκράτειρα που πρωτοστάτησε στην αναστήλωση των εικόνων, την Ειρήνη την Αθηναία.
Η πολιτική παντοδυναμία του ευνούχου, πατρικίου και λογοθέτη του δρόμου Σταυρακίου θα πρέπει να τοποθετηθεί χρονικά από το 782 έως το 797. Φαίνεται ότι ήταν έμπιστος της αυτοκράτειρας και γι’ αυτό διορίστηκε σε μια θέση μέσω της οποίας μπορούσε να έχει τον απόλυτο έλεγχο της διακυβέρνησης της αυτοκρατορίας.
Το Σάββατο 15 Αυγούστου του 797 άνθρωποι της Ειρήνης της Αθηναίας τύφλωσαν τον γιο της, αυτοκράτορα Κωνσταντίνο ΣΤ΄ στην Πορφύρα, στο δωμάτιο των ανακτόρων στο οποίο είχε γεννηθεί, αποσκοπώντας στο θάνατό του, ύστερα από εντολή της μητέρας του και των συμβούλων της. Τα σχετικά στοιχεία που παραθέτει ο Βυζαντινός χρονογράφος Θεοφάνης σχετικά με τη συνωμοσία που οργάνωσε η Ειρήνη η Αθηναία και οι συνεργάτες της έχουν στο σύνολό τους αμφισβητηθεί από τη σύγχρονη ιστορική έρευνα.
Ο Ελύτης, όμως, φαίνεται πως υιοθετεί την εκδοχή του Θεοφάνη, που είναι και η επικρατέστερη, προβάλλοντας άλλο ένα παράδειγμα –προς αποφυγήν– στην αλυσίδα της αιματοβαμμένης ιστορίας του Βυζαντίου.

Σκηνή τέταρτη: Τον ερωμένο της Ιωάννη Τσιμισκή οδηγεί κρυφά η Θεοφανώ στα συζυγικά δώματα του Παλατιού για να δολοφονήσει τον Νικηφόρο Φωκά.

Η Θεοφανώ υπήρξε σύζυγος αρχικά του Ρωμανού Β΄ και στη συνέχεια σύζυγος του Νικηφόρου Φωκά.
Η Θεοφανώ, κρίνοντας ότι ο Φωκάς με τα αυστηρά μέτρα του προκαλούσε λαϊκή δυσαρέσκεια, συνωμότησε με τον εραστή της Ιωάννη Τσιμισκή να τον σκοτώσουν και να αναλάβει αυτός τη διακυβέρνηση ως νέος σύζυγός της. Ο τότε Πατριάρχης δήλωσε στον Τσιμισκή ότι δεν θα τον έχριζε αυτοκράτορα αν δεν απομάκρυνε τη Θεοφανώ από το παλάτι. Προκειμένου ο Τσιμισκής να αποφύγει το προφανές σκάνδαλο, την αποκήρυξε και την έκλεισε σε μοναστήρι.
Ο Νικηφόρος Φωκάς ήταν θείος του Ιωάννη Τσιμισκή. Και εδώ ένας φόνος συγγενικός.
Ο Ελύτης εδώ με λίγες λέξεις σκηνοθετεί. Φανταζόμαστε αυτό που γράφει. Τη Θεοφανώ να οδηγεί κρυφά τον ερωμένο της στα συζυγικά δώματα για να δολοφονήσει τον αυτοκράτορα και να συνεχίσει να είναι η ίδια αυτοκράτειρα.

Σκηνή πέμπτη: Μέσα στην εκκλησία, την ώρα που γίνεται μνημόσυνο για τον αυτοκράτορα Θεόδωρο Λάσκαρι, ο Μιχαήλ Παλαιολόγος δολοφονεί τον ανήλικο Ιωάννη Δ΄ και παίρνει τη θέση του.

Η σκηνή αυτή ιστορικά δεν είναι ακριβώς έτσι όπως την περιγράφει ο ποιητής.
Ο Ιωάννης Δ΄ είχε διαδεχθεί, σε ηλικία μόλις επτά ετών, τον πατέρα του Θεόδωρο Β΄ Δούκα Λάσκαρη, τον λόγιο αυτοκράτορα της Νίκαιας. Ο Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγος δεν δολοφόνησε τον Ιωάννη αλλά τον επίτροπό του Γεώργιο Μουζάλωνα. Κατάφερε να στεφθεί αυτοκράτορας και, ενώ ορκίστηκε ότι θα σεβόταν τα δικαιώματα του νόμιμου διαδόχου Ιωάννη Δ΄, δεν τήρησε τον όρκο του: τα Χριστούγεννα του 1261 τύφλωσε και εξόρισε τον μικρό Λάσκαρη, ολοκληρώνοντας με αυτόν τον τρόπο το σφετερισμό του θρόνου.
Ο Ελύτης γράφει ότι κατά τη διάρκεια του μνημοσύνου του Λάσκαρη, μέσα στην εκκλησία, ο Μιχαήλ Παλαιολόγος δολοφονεί τον Ιωάννη. Σε κάθε περίπτωση, η βία για την εξουσία εκδηλώνεται και εδώ με τρόπο τραγικό.

Σκηνή έκτη: Στον εωθινό των Χριστουγέννων, ο Μιχαήλ Τραυλός, βοηθημένος από άλλους έξι συνωμότες, σκοτώνει τον ευεργέτη του αυτοκράτορα Λέοντα τον Ε΄.

Ο παλιός συναγωνιστής του Λέοντα κατά τη στάση του Βερδάνη Μιχαήλ οργάνωσε συνωμοσία κατά του αυτοκράτορα, αποκαλύφθηκε όμως, καταδικάστηκε σε θάνατο και φυλακίστηκε στο παλάτι. Ο Λέων υπέκυψε στις παρακλήσεις της γυναίκας του Θεοδοσίας και δεν τον θανάτωσε αμέσως, καθώς ήταν προπαραμονή Χριστουγέννων.
Όμως, τα χαράματα της ημέρας των Χριστουγέννων οι συνωμότες, ντυμένοι ως ιερείς και έχοντας κρύψει κάτω από τα ράσα τα ξίφη τους, αναμείχθηκαν με τους κληρικούς που θα τελούσαν τη λειτουργία των Χριστουγέννων στο ανακτορικό παρεκκλήσι του Αγίου Στεφάνου και έτσι εισήλθαν σε αυτό περιμένοντας να έρθει ο αυτοκράτορας για να παρακολουθήσει τη λειτουργία. Επειδή έκανε δριμύ κρύο και είχε καλυμμένο το κεφάλι του, οι συνεργάτες του Μιχαήλ δεν μπόρεσαν να διακρίνουν ποιος ήταν ο Λέων και γι’ αυτό επιτέθηκαν κατά του επικεφαλής των ιερέων. Γρήγορα συνειδητοποίησαν το λάθος τους και στράφηκαν εναντίον του Λέοντα, ο οποίος δολοφονήθηκε μέσα στο ιερό, ενώ λίγο αργότερα ο Μιχαήλ ελευθερώθηκε και στέφθηκε αυτοκράτορας στην Αγία Σοφία από τον πατριάρχη Θεόδοτο.
Ο Ελύτης επισημαίνει τη μέρα, «στον εωθινό των Χριστουγέννων», αλλά και το γεγονός ότι ο Μιχαήλ Τραυλός «σκοτώνει τον ευεργέτη του». Και αυτός ο φόνος γίνεται μέσα στην εκκλησία.

Σκηνή έβδομη: Ο Ανδρόνικος Κομνηνός στραγγαλίζει τον ανεψιό του Αλέξιο και παντρεύεται τη χήρα του, που είναι δεκατριών ετών.

Άλλο ένα έγκλημα εξουσίας. Ο εξηνταπεντάχρονος Ανδρόνικος Κομνηνός συμβασιλεύει ως επίτροπος με τον δωδεκάχρονο Αλέξιο Β΄. Μόλις σταθεροποιείται η θέση του, στραγγαλίζει τη μητέρα του Αλεξίου Μαρία, έπειτα τον ίδιο και στη συνέχεια παντρεύεται τη χήρα του, την κατά πενήντα χρόνια μικρότερή του Άννα.
Ο Ελύτης επέλεξε επτά από τις πιο σκληρές σκηνές της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και είναι οξύ το φως που ρίχνει ο προβολέας του σε όσα τραγικά και αποκαρδιωτικά εμφανίζονται μπροστά μας. Ο τηλεγραφικός χαρακτήρας αυτών των σκηνών, όμως, τις καθιστά με κάποιο τρόπο εκφραστές της Θουκυδίδειας αλήθειας: «γιγνόμενα μὲν καὶ αἰεὶ ἐσόμενα, ἕως ἂν ἡ αὐτὴ φύσις ἀνθρώπων ᾖ».
Ωστόσο, όσο κι αν αυτές οι σκηνές μάς παραπέμπουν στην Κόλαση, ο ποιητής στον Μικρό Ναυτίλο δεν παύει να μας παρηγορεί:

«Ναι, ο Παράδεισος δεν ήταν μια νοσταλγία. Ούτε, πολύ περισσότερο, μια ανταμοιβή. Ήταν ένα δικαίωμα».