Την εποχή που ο Χιόνης βρισκόταν στην Ολλανδία, στο Άμστερνταμ, μόλις άρχιζα (στο Χρόνινγκεν) να ασχολούμαι με τα νεοελληνικά και δεν τον γνώρισα προσωπικά. Tο 2002, μόνο, μου έστειλε από την Ελλάδα, με δική του πρωτοβουλία, τη συγκεντρωτική έκδοση των ποιημάτων του, Η φωνή της σιωπής. Ποιήματα 1966-2000, που είχε κυκλοφορήσει την προηγούμενη χρονιά, και δημιουργήθηκε έτσι για λίγο μια ηλεκτρονική επαφή.
Την παρακάτω βιβλιογραφική επισκόπηση άρχισα να τη συντάσσω, ύστερα από πρόσκληση της καθηγήτριας Κατερίνας Κωστίου, με αφορμή την παραχώρηση αρχειακού υλικού σχετικού με τον Χιόνη στο Εργαστήριο Αρχειακών Τεκμηρίων-Τύπου του Τμήματος Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Πατρών, από τον καθηγητή Arnold van Gemert –ο οποίος γνώριζε τον Χιόνη τα πρώτα, ιδιαίτερα, χρόνια που ζούσε στην Ολλανδία– με σκοπό να καταστήσω το υλικό προσιτό στον Έλληνα χρήστη. Καθ' οδόν, όμως, η έρευνα επεκτάθηκε και έφτασε να καλύψει (όπως ελπίζεται) όλη την ποιητική παρουσία του Αργύρη Χιόνη στην Ολλανδία. Το πλήρες επεξηγητικό κείμενο για το αρχειακό υλικό, θα συμπληρωθεί περαιτέρω και θα καταχωρηθεί κάποια στιγμή στο αρχείο του στο ΕΑΤΤˑ στο παρόν κείμενο εύλογα παραλείπονται οι παραπομπές στο αρχειακό υλικό, καθώς και τα ολλανδικά κείμενα από τα παραθέματα Ολλανδών κριτικών.
Πολλά στοιχεία βρέθηκαν με τη βοήθεια ψηφιακών βοηθημάτων της Ολλανδίας, π.χ. το Delpher, όπου φτάνει η εισαγωγή του ονόματος Chionis για να βγουν στην επιφάνεια όλα τα δημοσιεύματα της Ολλανδίας που περιέχουν αυτό το όνομα (συμπεριλαμβανομένου ενός συνώνυμου Σπαρτιάτη αθλητή του άλματος εις μήκος από την αρχαιότητα). Για κάποια συμπληρωματικά στοιχεία ευχαριστώ τον Arnold van Gemert και την Ρίκη βαν Μπούσχοτεν.
Τα χρόνια της Ολλανδίας
Μετά το πραξικόπημα των συνταγματαρχών, ο Αργύρης Χιόνης έφυγε το Σεπτέμβριο του 1967 αναγκαστικά από την Ελλάδα, πρώτα στο Παρίσι και στις αρχές του 1968 στο Άμστερνταμ, όπου σπούδαζε ιταλική φιλολογία και δραστηριοποιήθηκε στο ολλανδικό αντιδικτατορικό κίνημα. Επίσης δημοσιεύονται εκείνα τα χρόνια μεταφράσεις ποιημάτων του στα ολλανδικά, οι οποίες είχαν κάποια απήχηση στο λογοτεχνικό κοινό της Ολλανδίας, χάρη και στη μεταφράστριά του, την τότε γνωστή λογοτέχνιδα Mies (Maria) Blijstra-van der Meulen, σύζυγο του επίσης τότε γνωστού λογοτέχνη Reinder Blijstra. Το 1977 γύρισε στην Ελλάδα, ενώ από το 1982-1992 δούλεψε ακόμα δέκα χρόνια στις γειτονικές Βρυξέλλες, μεταφραστής για το Συμβούλιο της Ευρώπης.
Τα παρακάτω στοιχεία καλύπτουν πρωτίστως τα χρόνια της διαμονής του Αργύρη Χιόνη στην Ολλανδία, από το 1968 μέχρι το 1977. Συμπληρωματικά, προστίθενται πληροφορίες για όσες "ολλανδικές" επαφές διατηρήθηκν και στα μεταγενέστερα χρόνια.
Από τα ποιήματα που δημοσιεύτηκαν σε ολλανδική μετάφραση δίνονται στο σχόλιο οι ελληνικοί τίτλοι όπως (και εάν) απαντούν στη συγκεντρωτική έκδοση Η φωνή της σιωπής, χωρίς να εξετάζεται σε ποιο βαθμό η μετάφραση πρωτότυπο αντιστοιχεί στο πρωτότυπο (με μια πρώτη ματιά διαπιστώνει κανείς ότι υπάρχουν διαφορές). Εκεί που δεν βρέθηκε το αντίστοιχο ελληνικό πρωτότυπο, δίνεται ο ελληνικός τίτλος (ή ο πρώτος στίχος) όπως υπάρχει σημειωμένος από τον ίδιο τον ποιητή σ' ένα φύλλο που βρίσκεται στο αρχείο Van Gemert, ή, όπου δεν υπάρχει ούτε αυτός, σε δική μου μετάφραση κατά προσέγγιση (με την ένδειξη ±). Από τα άτιτλα ποιήματα δίνεται ο πρώτος στίχος (μ' ένα / στο τέλος).
Από τα ολλανδικά κείμενα του Χιόνη που αναφέρονται παρακάτω, δεν γνωρίζω αν, και πού, υπάρχουν ακόμα πρωτότυπα (χειρόγραφα ή άλλα). Χρειάζεται περισσότερη έρευνα αν, και πού, υπάρχει στην Ολλανδία αρχειακό υλικό του Χιόνη, π.χ. στα αρχεία της Mies/Maria Blijstra-van der Meulen (στη Χάγη) ή του Reinder Blijstra (στο Leeuwarden).
Απ' ό,τι φαίνεται μέχρι τώρα, ένας όχι ευκαταφρόνητος αριθμός ποιημάτων (και άλλων κειμένων) του Χιόνη που δημοσιεύτηκαν εκείνα τα χρόνια στα ολλανδικά, έμεινε χωρίς το ελληνικό αντίστοιχό του να έχει δημοσιευτεί στην Ελλάδα. Ίσως θα άξιζε κάποτε να αποτελέσουν αυτά μια ελληνική έκδοση, κατά προτίμηση βέβαια με βάση τα πρωτότυπα, αν βρεθούν με μια περαιτέρω έρευνα, αλλιώς κατ' ανάγκη επαναμεταφρασμένα ελληνικά από την ολλανδική τους εκδοχή.
Δημοσιεύματα
Aryiris Chionis, [Drie gedichten], vertaler M. Blijstra-van der Meulen, στο περ. Raam (Μάιος 1968) 34-35.
[Τρία ποιήματα (χωρίς γενικό τίτλο), σε μετάφραση της M. Blijstra-van der Meulen (με σημείωμα της μεταφράστριας για τον Α.Χ., όπου αναφέρεται ότι ο ποιητής ζει στο Παρίσι):
—'Wanneer ben je dichter?' (= "Πότε είσαι ποιητής;", αδημοσ. στα ελλ.;)
—'Identificatie' (= "Ταύτιση", αδημοσ. στα ελλ.;)
—'Hotel du Parc Mont Souris' (= "Hotel du Parc Mont Souris", αδημοσ. στα ελλ.;)]
Aryíris Chionis, 'drie gedichten uit de cyklus kroniek', vertaald door M. Blijstra-van der Meulen, στο περ. Maatstaf 16 (1968-69) 360-362.
["τρία ποιήματα από τον κύκλο χρονικό" (ο κύκλος χρονικό = "Χρονικό σε στίχους", σε μετάφραση της M. Blijstra-van der Meulen, με εισαγωγικό σημείωμα στην προηγούμενη σελίδα (σ. 359): 'Een Griekse dichter in ballingschap' ("Ένας Έλληνας ποιητής εξόριστος"), όπου αναφέρεται ότι ο Α.Χ. ζει στο Παρίσι):
—'hoe de belegering ontstond' ("πώς έγινε η πολιορκία", αδημοσ. στα ελλ.;)
—'zo viel de stad' ("πώς έγινε η εκπόρθηση", αδημοσ. στα ελλ.;)
—'en zo was de plundering' ("πώς έγινε η λεηλασία", αδημοσίευτα στα ελλ.;)]
Aryís [sic] Chionis, '[gedichten]', vertaald door J.M. Blijstra-van der Meulen, στο περ. Maatstaf 16 (1968-69) 560-564.
["[ποιήματα]":
—'souvenirs van eenzaamheid' ("Souvenirs ερημιάς", μετά στη συλλογή Vormen van afwezigheid – Shapes of Absence [1971] / Σχήματα απουσίας [1973])
—'de draad' (± "το νήμα", αδημοσ. στα ελλ.; – δεν είναι το "Αριάδνη" στις ίδιες συλλογές).]
Arjýris Chiónis, 'Vier gedichten', vertaling M. Blijstra, στο περ. De gids 131 (1968) 321-324.
["Τέσσερα ποιήματα", σε μετάφραση της M. Blijstra:
—'De emigranten' ("Αποδημητικά", μετά στη συλλογή Vormen van afwezigheid – Shapes of Absence [1971] / Σχήματα απουσίας [1973])
—'Gezang van steen' ("Πέτρινο τραγούδι", αδημοσ. στα ελλ.;)
—'Lot' ("Μοίρα", αδημοσ. στα ελλ.;)
—'Verlaten tuin' ("Έρημος κήπος", αδημοσ. στα ελλ.;)]
A. Chiónis, '21 april 1967: een datum een schande', στο περ. Raam (1969) 53-56.
[± "21 Απριλίου 1967: μια ημερομηνία μια ντροπή" (πεζό κείμενο, αδημοσ. στα ελλ.;)]
Aryiris Chionis, 'De dichter Yannis Ritsos', στο: Yannis Ritsos, Laat me met je meegaan, Weesp 1969 (εκδ. Bric-à-brac), σ. 4-8.
["Ο ποιητής Γιάννης Ρίτσος", εισαγωγή στην έκδοση Άφησέ με νάρθω μαζί σου, με μεταφράσεις του Επιτάφιου ('Dodenzang', από τον A.F. van Gemert) και της Σονάτας του σεληνόφωτος ('Sonate van het maanlicht', από την M. Blijstra-van der Meulen).]
→ Ο Ολλανδός ανταποκριτής στην Αθήνα, F.G. [Frans] van Hasselt, στην εφ.Alg. Handelsblad της 16-05-1970, για το κείμενο του Α.Χ. (με αφορμή τον Επιτάφιο): «Είναι υπερβολή να υποστηριχτεί, όπως κάνει η κατά τα άλλα εξαιρετική εισαγωγή του Αργύρη Χιόνη, ότι τούτοι οι στίχοι εκείνα τα χρόνια 'τραγουδιούνταν παντού στην Ελλάδα'.»)
Aryis [sic] Chionis, '4 epigrammen', στο περ. Soma. Literair magazine 2 (1969) 2-3 (στα Περιεχόμενα [σ. 1]: vert. D.A. Kooiman).
["4 επιγράμματα", σε μετάφραση του D.A. (= Dirk Ayelt) Kooyman, άτιτλα:
—'Ik was nog aan het begin van de dag/' (= "Επίγραμμα", στο Σχήματα απουσίας [1973], όχι όμως στο Vormen van afwezigheid – Shapes of Absence [1971], βλ. εκεί)
—'Eens zal het noodzaak zijn/' (± "Κάποτε θα είναι ανάγκη/, αδημοσ. στα ελλ.;)
—'Als we het ameublement/' (± "Αν [εμείς] την επίπλωση/", αδημοσ. στα ελλ.;)
—'Als ze van een sterven berichten/' (± "Αν ειδοποιήσουνε για ένα θάνατο/", αδημοσ. στα ελλ.;)]
→ Ο ποιητής και κριτικός Riekus Waskowsky, στην εφ. Nieuwsblad van het Noorden της 2-12-1969 (αφού κατακρίνει τις ολλανδικές συνεργασίες στο τεύχος, και με αφορμή τις συνεργασίες των A.Ch. και Jorge Luis Borges: "Το καλό που έχουν αυτές οι [ξένες] συνεργασίες θα έμπαινε άνετα, κατά τη γνώμη μου, και σε άλλα λογοτεχνικά περιοδικά, κι επίσης δεν βλέπω καμιά απολύτως σχέση με τις δημιουργικές συνεργασίες των ολλανδών νέων ταλέντων. Αν θα ήθελα να είμαι πολύ κακός, θα χαρακτήριζα αυτό τον διεθνή χαρακτήρα του Soma ως τη 'σημαία πάνω στο σκατόπλοιο'. Έτσι όμως ίσως να παραγινόμουν κακός…"
Aryiris Chionis, 'Fahrenheit 451', στο περ. Soma. Literair magazine 4 (1969) 27-30.
["Fahrenheit 451" (πεζό κείμενο για τη μεταχείριση των συγγραφέων από τη διδακτορία (αδημοσ. στα ελλ.;), μετάφραση dr. [sic] A.F. van Gemert. (Ακολουθούν [σ. 31-33] τρία αποσπάσματα από τη συλλογή Οι γειτονιές του κόσμου του Γιάννη Ρίτσου, σε μετάφραση του drs. A.F. van Gemert, από τα γαλλικά, "επειδή το ελληνικό κείμενο δεν βρίσκεται στην Ολλανδία".)]
Aryiris Chionis, 'Verplaatsing' (I-VI), στο περ. Soma. Literair magazine 7 (1970) 39-41.
[ποιητικός κύκλος, ± "Μεταφορά" (αδημοσ. στα ελλ.;). Με ημερομηνία 20-5-67. Μετάφραση από τα νεοελληνικά M. Blijstra-van der Meulen 1968 Asd. (= Άμστερνταμ)]
→ Στην εφ. De tijd. Dagblad voor Nederland της 14.3.1970 (με αφορμή τη σύνταξη του τχ. 6), ο ποιητής και κριτικός Arie van den Berg, από συνομιλία του με τη συντακτική επιτροπή του περιοδικού Soma, αναφέρει για τον Χιόνη: «Φοβερό ταλέντο αυτό το παιδί. Θα έπρεπε να του παραχωρούνταν καμιά υποτροφία, παρ' όλο που δεν είναι Ολλανδός. Τώρα δουλεύει σε εργοστάσιο. Κάτι όχι και πολύ ευνοϊκό για την ποίησή του. Μέσω του Χιόνη λάβαμε ένα έργο του Ρίτσου. Πρόσφατα κυκλοφόρησε από αυτόν τον ποιητή μια εξαιρετική συλλογή, από τις εκδ. Bric à brac στο Weesp. Laat me met je meegaan, f 7,90, αλλά χωρίς άλλο αξίζει την τιμή.»
Aryiris Chionis, 'Gedichten', στο περ. Soma. Literair magazine 9 (1970) 37.
["Ποιήματα" (μεταφραστής δεν αναφέρεται, αλλά μάλλον η M. Blijstra-van der Meulen):
—'Epigram' (± "Επίγραμμα", άδημοσίευτο στα ελλ.; – όχι το "Επίγραμμα" στις Απόπειρες φωτός [1966], ούτε αυτό στα Σχήματα απουσίας [1973])
—'Gewoonte' (± "Συνήθεια", άδημοσίευτο στα ελλ.;)]
→ Με αφορμή το Soma 7, 8 και 9, ο κριτικός Anne Wadman στην εφ. Leeuwarder Courant της 3-10-70 (αφού κατακρίνει το πλαδαρό ολλανδικό περιεχόμενο): «Σε θετική αντίθεση με αυτό βρίσκεται η ευρεία προσοχή σε ξένους συγγραφείς, μέσα σε αυτά τα τεύχη στους Έλληνες εξόριστους Βασίλη Βασιλικό και Αργύρη Χιόνη.»
Aryiris Chionis, Vormen van afwezigheid – Shapes of Absence, Nederlandse vertaling: Maria Blijstra/ Engelse vertaling: Margot Muntz, Άμστερνταμ 1971 (εκδ. uitgeverij Tor).
[Μετάφραση ολλανδική (αριστερά, από την Maria Blijstra) και αγγλική (δεξιά, από την Margot Muntz) της συλλογής "Σχήματα απουσίας" (1973):
— πλην τα ποιήματα "Επίγραμμα" (βλ. παραπάνω και παρακάτω), "Παραβολή" (βλ. παρακάτω) και "Απόφαση" (βλ. παρακάτω)
— συν:
— (για μότο της συλλογής) 'Ik hield mijn leven/' / 'I held my life/' (± "Κράτησα τη ζωή μου", αδημοσ. στα ελλ.;)
— 'De verzamelaar – The collector' (± "Ο συλλέκτης", αδημοσ. στα ελλ.;)
— 'Passage – Passage' (= "Πέρασμα", από τη συλλογή Απόπειρες φωτός [1966].]
Aryiris Chionis, στο: Armando / Klaas de Wit / William D. Kuik / Aryiris Chionis, 'gedichten', στο περ. Soma. Literair magazine 15-16 (1971) 38-42, στη σ. 42: 'Aryiris Chionis', vert. Kees Gorissen en Gerret Kooy.
[Δύο ποιήματα (χωρίς γενικό τίτλο) σε μετάφραση των Kees Gorissen και Gerret Kooy:
— (άτιτλο) 'Ik was een wolf/' (= Μεταμορφώσεις, Β' (1974) / Metamorfosen en andere gedichten II (1976?))
— 'antigenesis' (± "αντιγένεσις", αδημοσ. στα ελλ.;)]
Aryiris Chionis, δύο μονόπρακτα, Σεπτ. 1971 (μάλλον αδημοσίευτα στα ολλ.), κέρδισαν μαζί το πρώτο βραβείο στο "De Sater eenakterprijs 1971" (950 φιορίνια), από τη θεατρική ομάδα Sater και το λογοτεχνικό περιοδικό Soma (βλ. και στις "Συμμετοχές σε εκδηλώσεις").
Aryiris Chionis, "Klein verhaal". Vertaling K. Gorisse, στο περ. Soma. Literair magazine 20/21 (Ιαν.-Φεβ. 1972) 49.
["Μικρή ιστορία" (πεζό κείμενο, αδημοσ. στα ελλ.;), μετάφραση Κ. Gorisse (Gorissen?)]
→ O κριτικός Ab Visser, στην εφ. Leeuwarder Courant της 26-2-1972: «Μια από τις καλύτερες γραμμένες [sic – "πιο καλογραμμένες";] συνεργασίες είναι το μονοσέλιδο μόνο Klein verhaal από τον (Έλληνα;) συγγραφέα Αργύρη Χιόνη.»
arjiris chionis, "Inleiding", in: morgen is het jouw beurt. gedichten van het griekse verzet, Άμστερνταμ 1974 (εκδ. Van Gennep), σ. 9-13.
["Εισαγωγή", στην έκδοση αύριο είναι η σειρά σου. ποιήματα της ελληνικής αντίστασης. Στη σ. [4] αναφέρεται: "η έκδοση του βιβλίου πραγματοποιήθηκε με πρωτοβουλία του ΠΑΜ Ολλανδίας/ όλοι οι συνεργάτες παραχώρησαν τις αμοιβές τους στο ΠΑΜ/ μεταφράσεις riki van boeschoten και anneke visee.]
→ Ο κριτικός Wam de Moor, στην εφ. De tijd. Dagblad voor Nederland της 12.7.1974, εκφράζεται αρκετά αρνητικά για την έκδοση γενικά, και για το κείμενο του Α.Χ. γράφει: «[…] κι ακόμα ο Αργύρης Χιόνης με μια τελείως ασήμαντη και μη-ενημερωτική εισαγωγούλα.»
Arjyris Chionis, (αδημοσίευτη) ελληνική επιστολή της 10 Αυγούστου 1975 προς τη μεταφράστριά του κα. Blijstra, με ένα πρώτο σχόλιο για την πρόσφατη μεταπολίτευση. (Βλ. εδώ στο τέλος.)
Vier hedendaagse Griekse dichters. Een keuze uit het werk van vier Griekse dichters, uit het Nieuwgrieks vertaald door M. Blijstra-van der Meulen, Άμστερνταμ 1975 (εκδ. De beuk).
["Τέσσερις σημερινοί Έλληνες ποιητές. Εκλογή από το έργο τεσσάρων Ελλήνων ποιητών, μεταφρασμένη από τα νεοελληνικά από την M. Blijstra-van der Meulen", με τους Αργύρη Χιόνη, Γιώργο Μανουσάκη, Παντελή Πρεβελάκη και Νικηφόρο Βρεττάκο. Ο Χιόνης ανοίγει το βιβλίο (σ. 4-30) με 22 ποιήματα "που αντλήθηκαν από χειρόγραφα, αδημοσίευτα σε συλλογές ποιήματα" (σ. 90):
—'Mijn liederen', I-XI (± "Τα τραγούδια μου", Ι-ΧΙ, όλα αρχίζοντας με "Τα τραγούδια που φτιάχνω/, αδημοσίευτα στα ελλ.;)
—'Tien epigrammen', I-V και (με υπότιτλο 'Gelijkenis') VI-X (± "Δέκα επιγράμματα", Ι-V και [Παραβολή] VI-X)
I, 'Gisteren droomde ik van een zee/' (± "Χτες ονειρεύτηκα μια θάλασσα/", αδημοσ. στα ελλ.;)
II, 'Als we de meubels/' (± "Αν [εμείς] τα έπιπλα/", αδημοσ. στα ελλ.;)
III (= "Επίγραμμα", στο Σχήματα απουσίας)
IV (= Μεταμορφώσεις ΙΔ' / Metamorfosen XIV)
V (= "Απόφαση", στο Σχήματα απουσίας, σ. 85)
VI (= "Παραβολή", Στο Σχήματα απουσίας, σ. 82)
VIΙ (= Μεταμορφώσεις Α' / Metamorfosen I)
VIII, 'Dit prachtig en verschrikkelijk lied/' (± "Αυτό το πανέμορφο και τρομακτικό τραγούδι/", αδημοσ. στα ελλ.;)
IX (= Μεταμορφώσεις Ι / Metamorfosen X)
X, 'Velen bezongen/' (± "Πολλοί ύμνησαν/", αδημοσ. στα ελλ.;)
—'Stem' (= "Φωνή", στις Απόπειρες φωτός)
—'Onvermijdelijk' (± "Αναπόφευκτο", αδημοσ. στα ελλ.;)
—'Harmonie' (± "Αρμονία", αδημοσ. στα ελλ.;)
—'Zomer' (± "Καλοκαίρι", αδημοσ. στα ελλ.;)
—Afrekening [a] (± "Απολογισμός" [α], αδημοσ. στα ελλ.;)
—Afrekening [b] (± "Απολογισμός" [β], αδημοσ. στα ελλ.;)
—'Nachtmerrie' [a] (= "Εφιάλτης", στις Απόπειρες φωτός [1966, σ. 17])
—'Nachtmerrie [b] (± "Εφιάλτης [β], αδημοσ. στα ελλ.;)
—'Proeve van anatomie' (± "Δοκιμή ανατομίας", αδημοσ. στα ελλ.;)
—'De spiegel' (± "Ο καθρέφτης", αδημοσ. στα ελλ.;)
—'De stad' (± "Η πόλη", αδημοσ. στα ελλ.;)
—(zonder titel) 'De treinen die veel hebben gereisd/' (άτιτλο, "Τα τρένα που ταξίδεψαν πολύ/", αδημοσ. στα ελλ.;)
—'Verloren paradijs' (± "Χαμένος παράδεισος", αδημοσ. στα ελλ.;)
—'Voorstelling' (± "Παράσταση", αδημοσ. στα ελλ.;)
—'De laatste zomer' (± "Το τελευταίο καλοκαίρι", αδημοσ. στα ελλ.;)
—'Gezang' (± "Τραγούδι", αδημοσ. στα ελλ.;)
—'De onttroonden' (± "Οι εκθρονισμένοι", αδημοσ. στα ελλ.;)
—(zonder titel) 'Ik ben een klein en machteloos mens/' (άτιτλο, "Είμαι ένας μικρός και αδύναμος άνθρωπος/", αδημοσ. στα ελλ.;)
—(zonder titel) 'In deze leegte is zelfs geen muur/' (άτιτλο, "Σε τούτο το κενό δεν υπάρχει ούτε τοίχος/", αδημοσ. στα ελλ.;)
—(zonder titel) 'Jij was het vat van tranen dat brak/' (άτιτλο, "Εσύ ήσουν το σκεύος των δακρύων που έσπασε/", αδημοσ. στα ελλ.;)]
→ Στην εφ. NRC-Handelsblad της 12-09-1975, στη στήλη "Βιβλία": «Ιδιαίτερα αξίζει μια συνάντηση με το έργο του ποιητή Αργύρη Χιόνη που σπουδάζει στο Άμστερνταμ, το οποίο ήδη είχε κυκλοφορήσει μεταφρασμένο στα περιοδικά Maatstaf και De gids.»
→Ο κριτικός Rudi Boltendal στην εφ. Leeuwarder Courant της 13.9.75: «Στην περίπτωση του Χιόνη πρέπει να πούμε ότι, ύστερα από εφτά ήδη χρόνια διαμονής του στο Άμστερνταμ, ανήκει πλέον κάπως στην ολλανδική λογοτεχνία, μ.ά. λόγω των δημοσιευμάτων του σε ολλανδικά περιοδικά. Τα ποιήματά του κάνουν μια διανοητική και απαισιόδοξη εντύπωση. Ο Χιόνης παραβάλλει τα τραγούδια που φτιάχνει μ.ά. με μικρές μυτερές πέτρες, δηλητηριώδη λουλούδια, μαχαίρια χωρίς λαβή ή περιστέρια με γερακίσια νύχια. Κατά τα άλλα επίσης υπάρχει μια μελαγχολική διάθεση, όπως π.χ. στο 'Καλοκαίρι': (ακολουθεί η μετάφραση του ποιήματος).»
Aryíris Chiónis, Metamorfosen en andere gedichten. Vertaald door: Maria Blijstra, Άμστερνταμ χ.έ. (1976?) (εκδ. De beuk).
[= "Μεταμορφώσεις και άλλα ποιήματα", ολλανδική μετάφραση από την Maria Blijstra:
—η συλλογή Μεταμορφώσεις (1974), Α΄ -- ΚΣΤ΄ (πλήρως)
—27 άλλα ποιήματα (άτιτλα, Ι-XXVII), που "[…] δεν δημοσιεύτηκαν ακόμα στην Ελλάδα" (σ. 34). Αργότερα όμως, αρκετά από τα 27 άλλα ποιήματα θα δημοσιευτούν στη συλλογή Τύποι ήλων (1978):
Ι (= "Ίσκιοι, ιε΄" (Φωνές της σιωπής, σ. 182)
ΙΙ, 'In het donker sprak ik met je/' (± "Στο σκοτάδι σου μίλησα/μιλούσα", αδημοσ. στα ελλ.;)
ΙΙΙ (= "Εσύ, β΄", σ. 206)
ΙV (= "Εσύ, γ΄", σ. 207)
V (= "Εσύ, α΄", σ. 205)
VΙ (= Ίσκιοι, στ΄", σ. 172)
VΙΙ (= Ίσκιοι, ζ΄", σ. 173)
VΙΙΙ (= Ίσκιοι, θ΄", σ. 175)
ΙΧ (= Ίσκιοι, η΄", σ. 174)
Χ (= "Αντιστροφές, δ΄", σ. 198)
ΧΙ (= "Τέρατα, γ΄", σ. 159)
ΧΙΙ (= "Κούφον γαρ χρήμα, α΄", σ. 187)
ΧΙΙΙ (= "Ίσκιοι, β΄", σ. 168)
ΧΙV (= "Κούφον γαρ χρήμα, β΄", σ. 1887)
ΧV (= "Τέρατα, ε΄", σ. 161)
ΧVΙ (= "Τέρατα, α΄", σ. 157)
ΧVΙΙ (= "Τέρατα, ε΄", σ. 161)
ΧVΙΙΙ (= "Ίσκιοι, γ΄", σ. 169)
ΧΙΧ (= "Τέρατα, β΄", σ. 158)
ΧX, 'Wanneer het water verder zal stijgen/' (± "Όταν το νερό θα ανέβει κι άλλο/", αδημοσ. στα ελλ.;)
ΧΧΙ (= "Αντιστροφές, β΄", σ. 196)
ΧΧΙΙ, 'De beste bomen zijn deze/' (± "Τα καλύτερα δέντρα είναι τούτα", αδημοσ. στα ελλ.;)
ΧΧΙΙΙ (= "Αντιστροφές, στ΄", σ. 201)
ΧΧΙV (= "Κούφον γαρ χρήμα, ε΄", σ. 191)
ΧΧV (= "Έξοδος, γ΄", σ. 217)
ΧΧVΙ, 'Ik werd het moe het juiste woord te zoeken/' (± "Κουράστηκα να γυρεύω τη σωστή λέξη/", αδημοσ. στα ελλ.;)
ΧΧVΙΙ, 'Het zijn een soort vogels zonder vleugels/' (± "Είναι κάτι πουλιά χωρίς φτερά/", αδημοσ. στα ελλ.;)]
* Ο κριτικός Karel Soudijn στην εφ. NRC Handelsblad της 23-04-1976: «Αρκετά ποιήματα του Αργύρη Χιόνη αποτελούν αναπτύξεις γνωστού θέματος: το μυρμήγκι τρώει το σκουλήκι, το πουλί τρώει το μυρμήγκι – και το πουλί δεν θα αργήσει κι αυτό να πέσει θύμα. Ή: ένα βράχος διαλύεται σε κομμάτια, τα κομμάτια πάλι γίνονται μικρότερες πέτρες, ώσπου το τσιμέντο τις ξαναφτιάχνει σε μια καινούργια ενότητα. Ο Χιόνης όμως αφηγείται τέτοιες ιστορίες μ' έναν ιδιαίτερο τρόπο. Στην ιστορία του σκουληκιού, του μυρμηγκιού και του πουλιού τονίζεται έντονα το πόσο ευτυχισμένα και υπερήφανα τα δύο τελευταία μπορούν να είναι μετά το πέρας των κατορθωμάτων τους. Οι πέτρες που χάρη στο τσιμέντο αποτελούν ξανά ένα μεγαλύτερο σύνολο, δεν έχουν γίνει απλώς μια καινούργια ενότητα – ο Χιόνης μιλάει για μια καινούργια ανόητη ενότητα. Η προσθήκη μιας μόνο λέξης, σ' αυτή την περίπτωση μεταμορφώνει τον γνωστό κύκλο σε μια ακατανόητη διαδικασία.
Αντίθετες διαδικασίες, στον Χιόνη συνδέονται στενά μεταξύ τους. Όταν για ένα μωρό αναφέρεται ότι ήταν όμορφο ως ροδοκόκκινο μήλο, το όμορφο μήλο παρουσιάζεται ως καρπός που από μέσα ήδη έχει σκουληκιάσει.
Στα ποιήματα του Χιόνη, οι ψευδαισθήσεις συμβαδίζουν με τις απογοητεύσεις. Οι όμορφοι σκοποί που επιδιώκονται, έχουν ιδιαίτερα δυσάρεστες παρενέργειες.
Ο Χιόνης χρησιμοποιεί υπερρεαλιστικές εικόνες: Ο χρόνος με λυπάται γνωρίζοντας/ ότι φοβάμαι την αδιάκοπη ροή του/ Πότε πότε κοντοστέκεται λίγο και προσποιείται/ τον τεμπέλη. Στους στίχους που ακολουθούν, ο τεμπέλης χρόνος περιγράφεται σαν μια αγαπησιάρικη γάτα που αφήνει να την χαϊδεύουν: Και μετά ξαφνικά ίσως αθέλητα/ υπακούοντας στην τυφλή δύναμή του/ πηδάει μακριά/ Και ξαναγίνεται αυτό που ήταν πάντα// Ένα ατίθασο ανυπόμονο άλογο.
Το νόημα πολλών διαδικασιών είναι δυσδιάκριτο. Άνθρωποι παραβάλλονται με πτωματόμυγες των οποίων ο μόνος προορισμός είναι η μετάδοση των μικροβίων.
Γνωστά φαινόμενα κάποτε τα κάνει πιο παράξενα ο Χιόνης περιγράφοντας προσεκτικά κάποιες λεπτομέρειες. Σε άλλες περιπτώσεις διασαφηνίζονται διαδικασίες με την απόδοση ανθρώπινων γνωρισμάτων σε αντικείμενα καθημερινής χρήσης.
Παρουσιάζοντας ένα παλιό τραπέζι σαν άνθρωπο, δεν δηλώνει μ' αυτό κάτι μόνο για το τραπέζι. Ρίχνει κι ένα διαφορετικό φως στη διαδικασία της ανθρώπινης γήρανσης.
Ακολουθεί το ποίημα "Μόνη μου έννοια είναι [να αντισταθώ σ]το βάρος των αγκώνων του/…").»
Aryíris Chiónis, "Mijn kennismaking met Rein Blijstra", στο: Reinder Blijstra 1901-1975. Een vriendenboek, Άμστερνταμ 1976 (εκδ. De beuk), 35-37.
["Η γνωριμία μου με τον Ρέιν Mπλέιστρα", τον παλιότερα γνωστό λογοτέχνη Rein(der) Blijstra, σύζυγο της μεταφράστριας του Χιόνη, σε ένα album amicorum μετά τον θάνατο του Blijstra, το 1975.]
Μετά την επιστροφή στην Ελλάδα
Aryiris Chionis (μαζί με την Blijstra-van der Meulen): ανακοινώσεις στις εφ. Leeuwarder Courant της 11-3-1978 και PZC της 4-3-1978 μιας ανθολογίας (από τις εκδ. De beuk) σύγχρονων Ελλήνων ποιητών από την Blijstra-van der Meulen μαζί με τον Α.Χ. (LC: "που έμεινε χρόνια στο Άμστερνταμ και γύρισε πέρσι στην πατρίδα του"). Η ανθολογία τούς απασχόλησε για αρκετό χρονικό διάστημα, αλλά τελικά δεν πραγματοποιήθηκε.
Arjyris Chionιs, τελική σύνταξη (μαζί με την Sylvia Dornseiffer) του δίγλωσσου φυλλαδίου: Βραδιά ολλανδικής ποίησης (Άμστερνταμ 1983), με τα ποιήματα για την βραδιά ολλανδικής ποίησης στα πλαίσια του "Ολλανδικού φεστιβάλ Αθηνών", στις 14 Οκτ. 1983 στην Εθνική Πινακοθήκη και Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτσου, με ποιήματα των Ολλανδών ποιητών Jan Eijkelboom, Judith Herzberg, Martin Reints και Bert Schierbeek (μεταφράσεις από τους Καταρίνα [sic] Αγγελάκη-Ρουκ, Τοτούλα Καϊμάκη-van Gemert, Μαρίνα Ιωσήφ, Andriëtte Schoorel-Στάθη, Marietje Wennekendonk-Visser).
Aryiris Chionis, "De spijker…", vertaling M. Blijstra-van der Meulen, opgenomen in Spiegel van de Griekse poëzie van oudheid tot heden. Samengesteld door Hans Warren en Mario Molegraaf, Άμστερνταμ 1988 και 22000 (εκδ. Meulenhoff), αρ. 448.
["Το καρφί…" (= Μεταμορφώσεις Ι΄ / Metamorfosen X), περιλήφτηκε στην ανθολογία Καθρέφτης της ελληνικής ποίησης από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, επιμέλεια Hans Warren και Mario Molegraaf.]
Aryiris Chionis, Εσωτικά τοπία. Ποιήματα – Esotische landschappen. Gedichten, vertaald door Marianne Moussault en Myrthe de Freese, Ουτρέχτη 2012 (εκδ. Uitgeverij Moussault de Freese).
[= Δίγλωσση (ελληνο-ολλανδική) πλήρης έκδοση της συλλογής Εσωτικά τοπία (1991), μεταφρασμένης από τις Μαριάνε Μουσώ και Μύρθε ντε Φρέσε.]
Συμμετοχές σε εκδηλώσεις
22 Απριλίου 1968, διαδηλωτική συγκέντρωση σχετικά με την καταδίωξη συγγραφέων στην Ελλάδα και τη Σοβιετική Ένωση στο Άμστερνταμ, μαζί από το Ολλανδικό Κέντρο του PΕΝ, τον (ολλανδικό) Σύλλογο Λογοτεχνών και την Εταιρία της Ολλανδικής Λογοτεχνίας, με τον drs. A.F. van Gemert του Νεοελληνικού Ινστιτούτου του Πανεπιστημίου Άμστερνταμ, που μίλησε για την κατάσταση και το έργο των καταδιωκόμενων Ελλήνων ποιητών, και την Elisabeth Hoytink, που απάγγειλε ποιήματα των Γιάννη Ρίτσου και Αργύρη Χιόνη.
(Φθινόπωρο;) 1969: Studentenparochie/-ecclesia ("Φοιτητική Ενορία", προετοιμασία μιας ειδικής λειτουργίας αφιερωμένης στην κατάσταση στην Ελλάδα, με τους Jan Rottinghuis, Arnold van Gemert, Argyris Chionis, Huub Ooosterhuis ("πάστορας") και Tom van der Grinten. Η λειτουργία πραγματοποιήθηκε μάλλον το φθινόπωρο του 1969, στα πλαίσια μιας εκδήλωσης της Studentenecclesia, στο παρεκκλήσι του σχολείου Ignatiuscollege, στην οδό Hobbemakade του Άμστερνταμ.
26 Σεπτ.. 1971: βραδιά απονομής του πρώτου βραβείου του "De Sater eenakterprijs 1971" (ή "Sater-Soma-eenakterprijs 1971", προκηρυγμένου από τη θεατρική ομάδα Sater μαζί με το λογοτεχνικό περιοδικό Soma) στον Α.Χ. για δύο μονόπρακτά του (βλ. και παραπάνω), με παράσταση ενός από τα βραβευμένα έργα, "Ο άντρας και το κοστούμι του" του Α.Χ. (ο Arnold van Gemert θυμάται από την παράσταση ότι το έργο δεν περιλάμβανε σχεδόν καθόλου λόγο). Τα δύο μονόπρακτα δημοσιεύτηκαν από τον Α.Χ. στα ελληνικά στο Α.Χ., Το μήνυμα και άλλες δύο φάρσες (Αθήνα 2009, εκδ. Κίχλη) ως «φάρσες» με τίτλους «Ο ρήτορας ή ο καννιβαλισμός» και «Αυτός εκτός και εντός του κοστουμιού του», μαζί με ένα σημείωμά του στη σ. [6], όπου γράφει μ.ά.: «Την εποχή εκείνη είχα δεν είχα συμπληρώσει δύο χρόνια διαμονής στο Άμστερνταμ και τα ολλανδικά μου δεν ήσαν επαρκή για να γράψω ζωντανούς διαλόγους. Προσέφυγα λοιπόν στη λύση της παντομίμας, για την οποία απαιτούνταν μόνο σκηνικές οδηγίες. Τα δύο αυτά έργα απέσπασαν το πρώτο βραβείο και, κατά την ημέρα της απονομής, παραστάθηκαν από τον Sater.» (Επίσης μας πληροφορεί εκεί για το τρίτο έργο, «Το μήνυμα», ότι γράφτηκε κι αυτό στο Άμστερνταμ, δύο χρόνια αργότερα, αλλά στα ελληνικά, και ότι έκτοτε δεν ξαναέγραψε θέατρο.)
→ Ο ανταποκριτής στην εφ. Volkskrant της 27-11-1971 γράφει: "Στην έκθεση της κριτικής επιτροπής (…) γράφουν μ.ά. ότι "η συμμετοχή του Χιόνη αποτελεί υπόσχεση για το μέλλον και ότι η κριτική επιτροπή εκφράζει τον θαυμασμό της για την πυκνή και διεισδυτική εικόνα που προβάλλει ο συγγραφέας στα μονόπρακτά του." [Η βραδιά συνεχίστηκε] με μια σοβαρή εισαγωγή στην ποίηση του Χιόνη από τον ποιητή Huub Oosterhuis, ο οποίος άδραξε την ευκαιρία να διαφημίσει τη συλλογή Vormen van afwezigheid [Σχήματα απουσίας] που μόλις κυκλοφόρησε από τις εκδ. Τορ. [Μετά, παίχτηκε ένα από τα βραβευμένα μονόπρακτα, Ο άντρας και το κοστούμι του:] Είναι ένα περίεργο σατιρικό κομμάτι παντομίμας, όπου ο Χιόνης κοροϊδεύει το αστικό κοστούμι και το οποίο παρουσιάστηκε από τον Martien van den Ouwelant με πολύ ξερό, "παράλογο" τρόπο."
9 Δεκ. 1975: απαγγελία του Χιόνη στο λογοτεχνικό φεστιβάλ (βραδιά) της βορειοολλανδικής πόλης Leeuwarden, στις Zalen [Αίθουσες] Schaaf (με 14 ποιητές, μ.ά. τον Homero Aridjis και τον Α.Χ., και τρεις ορχήστρες/κομπανίες, και με κοινό περίπου 350 άτομα).
* Ο κριτικός Wim Blankert, στην εφ. Νieuwsblad van het Noorden της 22-12-1975: "Ο Έλληνας ποιητής Αργύρης Χιόνης την Παρασκευή άνοιξε το πρόγραμμα σε μια αίθουσα με εύθυμη διακόσμηση (χριστουγεννιάτικες καμπάνες, γιρλάντες, bitterballen [στρογγυλά κροκετάκια] και γκαρσόνι με στιλ). Πρώτα διαβαζόταν η μετάφραση και μετά το πρωτότυπο από τον ίδιο τον ποιητή. Ειδικά τα ποιήματα-Μεταμορφώσεις, στα οποία το εγώ γίνεται παρακλάδι ενός μεγάλου ποταμού, ή λύκος, ή ποτήρι του νερού, ή ξαφνικά βρίσκεται να πουλάει, έστω σε χαμηλή τιμή, ψεύτικα κοσμήματα, έδειχναν πόσο περίεργα διαμορφώνονται τα αποτελέσματα της προσωπικής φαντασίας σε γλώσσα. Απόδειξη, οπωσδήποτε, του ότι ζεις. Γιατί: Αν μείνεις έτσι, δεν θα τη γλιτώσεις/ Θα σε μετακομίσουνε στην αποθήκη/ Μαζί με άλλα έπιπλα μ' άλλα μπαλσαμωμένα ζώα" [από Metamorfosen en andere gedichten, andere gedichten ΙΧ = "Ίσκιοι, η΄" (Φωνή της σιωπής, σ. 174)."
23 Οκτ. 1983: απαγγελία στο φεστιβάλ One World Poetry (17-23 Οκτ.), στο θέατρο De Melkweg του Άμστερνταμ, με γενικό θέμα "The eve of '84" (με μ.ά. τους William Burroughs, Adonis, Α.Χ.).
→ Ο κριτικός Reinjan Mulder, στην εφ. NRC Handelsblad της 24.10.1983 (για την απαγγελία ποιημάτων του Χιόνη): «Για μια στιγμή κόντευε να ανέβει μια μελαγχολική ανάμνηση από μια γυμνασιακή τάξη, Δευτέρα απόγευμα, αλλά μόλις διαβάστηκε η ολλανδική μετάφραση του πρώτου ποιήματος, κατάλαβα γρήγορα ότι η ελληνική γλώσσα προσφέρεται και για άλλα θέματα εκτός από τον τρωικό πόλεμο ή το ταξίδι του Οδυσσέα. Ο Χιόνης περιγράφει π.χ. πώς απλά αντικείμενα όπως ένα κρεβάτι, μια πόρτα ή ένα παράθυρο μπορούν να ζωντανέψουν.»
→ Ο ποιητής και κριτικός Rob Schouten, στην εφ. Trouw της 25.10.1983: «Τα πιο ωραία ποιήματα της βραδιάς και ίσως ολόκληρου του φεστιβάλ ήρθαν από το στόμα ενός ποιητή από τη χώρα του Ομήρου, του Αργύρη Χιόνη, Έλληνα που μένει στις Βρυξέλλες. Οι στίχοι του αφορούν σχεδόν πάντα κάποια μεταμόρφωση: έναν ήλιο που δε λέει να δύσει, ένα κρεβάτι που τη μέρα ασχολείται με διάφορες άλλες δραστηριότητες και τη νύχτα μεταμφιέζεται πάλι κρεβάτι, μια πόρτα που δυστυχισμένη πηδάει από το παράθυρο.
Κρίμα που η ποίησή του, ήσυχα απαγγελλόμενη και εξαιρετικά μεταφρασμένη, δεν ήταν διαθέσιμη σε χαρτί για το κοινό. Το έργο του έχει τον αέρα που έχει το έργο τού, γνωστού και στην Ολλανδία από μεταφράσεις, αργεντινού ποιητή Carlos Drummond de Andreade. Είναι παιχνιδιάρικο, σοβαρό και λυρικό μαζί. Ένα παράδειγμα της αναπάντεχης, άλυτης, ψιθυριστής σιωπής στην οποία πολλές φορές καταλήγουν οι στίχοι του, ήταν ένα ποίημα στο οποίο η βροχή το χειμώνα τριγυρνά τουρτουρίζοντας στους δρόμους και εισέρχεται από το παράθυρο σε κάποιο σπίτι. Στον κάτοικο του σπιτιού αυτό δεν αρέσει και πολύ, αλλά η βροχή ξέρει να τον κερδίσει υποδεικνύοντάς του το ευχάριστο ταπ-ταπ στο πάτωμα. "Βροχή δωματίου είναι", ήταν η υπέροχη κατακλείδα.»
Αδημοσίευτη επιστολή του Αργύρη Χιόνη
Από το αρχείο που ο Arnold van Gemert χάρισε στο Εργαστήριο Αρχειακών Τεκμηρίων-Τύπου του Τμήματος Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Πατρών (βλ. παραπάνω), το πιο ενδιαφέρον κομμάτι είναι η επιστολή που ο ποιητής έστειλε τον Αύγουστο του 1974 στην Ολλανδέζα μεταφράστριά του, Mies (Maria) Blijstra-van der Meulen, σύζυγο του επίσης λογοτέχνη Reinder Blijstra.
Η επιστολή είναι δισέλιδη και την παραθέτουμε εδώ σε μονοτονικό:
10 Αυγούστου '74
Καλή μου κυρία Blijstra σάς φιλώ.
Χίλιες φορές συγνώμη που ακόμα δε σας ευχαριστήσαμε για τα πανέμορφα λουλούδια και για τα καλά σας λόγια. Αιτία γι' αυτή την καθυστέρηση στάθηκαν τα γεγονότα που ήρθαν τόσο ξαφνικά ώστε ακόμα δεν έχουμε συνέρθει. Η θέση μας απέναντι στην πολιτική λύση που δόθηκε στο πρόβλημα της Ελλάδας είναι ίδια με 'κεινη που 'χαμε για την Πορτογαλία, κι ακόμα πιο απαισιόδοξη. Αυτό όμως δε σημαίνει πως δεν υπάρχουν και θετικά στοιχεία, όπως π.χ. απόλυση των πολιτικών κρατουμένων, άνοιγμα των συνόρων για τους πολιτικούς φυγάδες, κατάργηση της λογοκρισίας κ.λπ.
Μ' αυτές τις ευκολίες, αν χρησιμοποιηθούν σωστά,| θα μπορέσουμε να συνεχίσουμε τον αγώνα για κοινωνική δικαιοσύνη, κι αυτός ο αγώνας (βλέποντας πάλι τον Καραμανλή στα πράγματα) θα είναι πολύ μακρύς. Αυτά για την ώρα. Περισσότερα, όταν συναντηθούμε.
Απ' το Βρεττάκο δεν είχα ακόμα απάντηση. Σε δυο εβδομάδες όμως επιστρέφει ο Bakker[*] και τότε θα μπορέσουμε να δανειστούμε τη φωτογραφία που αυτός έχει.
Ελπίζω κι εύχομαι να 'σαστε καλά και 'σεις κι ο άντρας σας και στέλνω και στους δυο σας για μια ακόμα φορά το ευχαριστώ μας.
Πολλούς χαιρετισμούς κι απ' τη Μαρίνα
Αργύρης
(* Ο [Wim] Bakker από το 1972 κατείχε την έδρα βυζαντινολογίας και νεοελληνικής φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Άμστερνταμ, όπου δίδασκε και ο Arnold van Gemert.)
