«Ο ουρανός και τα πουλιά»

Πού να οφεί­λε­ται άρα­γε αυ­τή η μυ­στη­ρια­κή γοη­τεία (λέ­ξη συ­νώ­νυ­μη της γη­τειάς), που ασκεί στον ανα­γνώ­στη της η ποί­η­ση του Μίλ­του Σα­χτού­ρη; Την απά­ντη­ση επι­χει­ρεί το ση­μεί­ω­μα που ακο­λου­θεί να ανα­ζη­τή­σει στην πρω­το­γε­νή, εν εί­δει μα­γι­κής πα­ρα­μυ­θί­ας, λει­τουρ­γία του ποι­η­τι­κού του λό­γου.

Η ποί­η­ση του Μίλ­του Σα­χτού­ρη αν­θί­στα­ται σε όσους ανα­ζη­τούν ερ­μη­νευ­τι­κά κλει­διά για να επι­τύ­χουν μια λο­γο­κρα­τι­κή ερ­μη­νεία του έρ­γου του, τέ­τοια που θα ακι­νη­το­ποιεί τους τρε­λούς λα­γούς του και θα ακυ­ρώ­νει τη δί­ψα του για ου­ρα­νό για­τί έχει απο­δέ­κτες πραγ­μα­τι­κούς τους αλα­φρο­ΐ­σκιω­τους, αυ­τούς που βλέ­πουν αι­σθη­τά και μη αι­σθη­τά, τους με­γά­λους απε­ριό­ρι­στους τρε­λούς και (για­τί όχι;) τα μι­κρά παι­διά που μπο­ρούν με την αθώα τους μα­τιά να ανα­κα­λύ­πτουν εκ νέ­ου τον κό­σμο και να εξε­ρευ­νούν το πα­ρά­ξε­νο δά­σος του.

Στον ποι­η­τι­κό απο­λο­γι­σμό που επι­χει­ρεί στο ποί­η­μα «Έζη­σα κο­ντά» ο Σα­χτού­ρης απο­κα­λύ­πτει σε ποιους πραγ­μα­τι­κά απευ­θύ­νε­ται, ποιοι εί­ναι δυ­νά­μει οι μύ­στες του μα­γι­κού του κό­σμου:

Εξάλ­λου, σε αυ­το­σχό­λιό του ομο­λο­γεί ο ίδιος ένα βα­σι­κό χα­ρα­κτη­ρι­στι­κό της ποι­η­τι­κής του:

«Τα ποι­ή­μα­τά μου δεν εί­ναι απαι­σιό­δο­ξα. Απε­να­ντί­ας, εί­ναι σαν τα ξόρ­κια. Ξορ­κί­ζουν το κα­κό. Μοιά­ζουν με μά­σκες αφρι­κά­νι­κες. Με μά­σκες ζώ­ων και προ­γό­νων, για να ξορ­κι­στεί ο θά­να­τος. Όπως συμ­βαί­νει απα­ράλ­λα­χτα και με τις μά­σκες των ιθα­γε­νών.» (βλ. Γιάν­νης Δάλ­λας, Ει­σα­γω­γή στην ποι­η­τι­κή του Μίλ­του Σα­χτού­ρη, σ. 109)

Ο Σα­χτού­ρης δη­λα­δή επα­να­φέ­ρει την ποί­η­ση στην αρ­χέ­γο­νη λει­τουρ­γία της, τη μα­γι­κή. Γί­νε­ται ένας μά­γος του κα­λού που κρα­τά­ει δί­χως φό­βο ηλε­κτρο­φό­ρα ασύρ­μα­τα για να προ­σφέ­ρει τη μυ­στη­ρια­κή πα­ρα­μυ­θία ενός λό­γου που δη­μιουρ­γεί το δι­κό του πο­λύ­χρω­μο σύ­μπαν. Η ποί­η­σή του εί­ναι μια φθεγ­γο­μέ­νη ζω­γρα­φι­κή στην οποία απει­κο­νί­ζε­ται το αι­σθη­τό και το μη αι­σθη­τό με την ίδια φυ­σι­κό­τη­τα που μπο­ρεί να το ανα­γνω­ρί­ζει κα­νείς στους να­ΐφ ζω­γρά­φους ή στις φο­βε­ρές ει­κό­νες της Δευ­τέ­ρας Πα­ρου­σί­ας αυ­τές που αντι­κρύ­ζου­με στους με­τα­βυ­ζα­ντι­νούς να­ΐ­σκους. Όταν εκ­δί­δε­ται η πρώ­τη του συλ­λο­γή (Η Λη­σμο­νη­μέ­νη το 1945), ο Οδυσ­σέ­ας Ελύ­της έχει ήδη εκ­δώ­σει τους Προ­σα­να­το­λι­σμούς και τον Ήλιο τον Πρώ­το, ο Αν­δρέ­ας Εμπει­ρί­κος την Υψι­κά­μι­νο και ο Νί­κος Εγ­γο­νό­που­λος το Μην ομι­λεί­τε εις τον οδη­γό. Η πρώ­τη ποι­η­τι­κή του πα­ρου­σία συ­μπί­πτει με την ακ­μή του νε­ο­ελ­λη­νι­κού υπερ­ρε­α­λι­σμού, στοι­χείο που συ­ντε­λεί στην απο­δο­χή και κα­θιέ­ρω­ση των εξω­λο­γι­κών ποι­η­τι­κών ει­κό­νων του, όμως δεν εί­ναι ικα­νό από μό­νο του να κά­νει δε­κτή την έντα­ξή του στο ρεύ­μα αυ­τό.

Ο Μίλ­τος Σα­χτού­ρης έρ­χε­ται από πο­λύ μα­κριά από την προ-λο­γι­κή ίσως και προϊ­στο­ρι­κή αρ­χέ­γο­νη και τε­λε­τουρ­γι­κή λει­τουρ­γία του ποι­η­τι­κού λό­γου. Συν­θέ­τει ένα ποι­η­τι­κό σύ­μπαν με ψη­φί­δες τις αι­νιγ­μα­τώ­δεις ιστο­ρί­ες του, οι οποί­ες με τη χα­ρα­κτη­ρι­στι­κή τους τι­τλο­δό­τη­ση προ­δια­θέ­τουν τον ανα­γνώ­στη για την προ­σέγ­γι­ση ενός κει­μέ­νου κα­τά βά­σιν αφη­γη­μα­τι­κού -ίσως ενός πα­ρα­μυ­θιού- το οποίο ανα­λαμ­βά­νει να λύ­σει την απο­ρία που γεν­νά το αί­νιγ­μα του τί­τλου. Εν­δει­κτι­κά πα­ρα­θέ­του­με χα­ρα­κτη­ρι­στι­κούς τί­τλους από μία και μό­νη συλ­λο­γή Τα φά­σμα­τα ἠ η χα­ρά στον άλ­λο δρό­μο. Όλοι οι τί­τλοι απο­τε­λού­νται από ου­σια­στι­κά προ­ση­γο­ρι­κά που ανα­φέ­ρο­νται σε συ­γκε­κρι­μέ­να πρό­σω­πα η πράγ­μα­τα και όλα συ­νο­δεύ­ο­νται από ένα ορι­στι­κό άρ­θρο:

Στις πα­ρά­ξε­νες αυ­τές ιστο­ρί­ες που δια­δρα­μα­τί­ζο­νται «σε ένα άλ­λο κό­σμο», όπως χα­ρα­κτη­ρι­στι­κά ανα­φέ­ρε­ται στην εμ­βλη­μα­τι­κή «Απο­κριά, επί­μο­να προ­βάλ­λε­ται ένα αί­τη­μα για ου­ρα­νό. (Ας μην το κρύ­βου­με δι­ψά­με για ου­ρα­νό, «Το ψω­μί»).   Στο ποί­η­μα «Το αε­ρο­πλά­νο» (κα­τ’ ου­σί­αν μια μα­γι­κή επω­δή) προ­βάλ­λε­ται επι­τα­κτι­κά η αντί­στα­ση στην απο­μά­γευ­ση του κό­σμου, συ­νέ­πεια ανα­πό­φευ­κτη   της τε­χνο­λο­γι­κής προ­ό­δου:

Εί­ναι αλή­θεια εντυ­πω­σια­κό πό­σο πο­λύ το κα­τά τον πλα­τω­νι­κό Ίω­να ποι­η­τι­κό πρό­τυ­πο ται­ριά­ζει με την ει­κό­να του ποι­η­τή, όπως αυ­τή προ­βάλ­λει μέ­σα από την ποί­η­ση του Μίλ­του Σα­χτού­ρη.

Ιδού πως ορί­ζε­ται ο ποι­η­τής στον πλα­τω­νι­κό διά­λο­γο:
κοῦφον γὰρ χρῆμα ποι­ητής ἐστιν καὶ πτηνὸν καὶ ἱερόν͵ καὶ οὐ πρότε­ρον οἷός τε ποιεῖν πρὶν ἂν ἔνθεός τε γένη­ται καὶ ἔκφρων καὶ ὁ νοῦς μηκέτι ἐν αὐτῷ ἐνῇ· (Ίων, 534.b.6). («εί­ναι ένα πράγ­μα χω­ρίς βά­ρος ο ποι­η­τής, ιπτά­με­νο και ιε­ρό, που δεν μπο­ρεί να δη­μιουρ­γεί, προ­τού να ενω­θεί με τον θεό, προ­τού να απο­τι­νά­ξει κά­θε φρό­νη­ση και πριν ολό­τε­λα ο νους του τον απαρ­νη­θεί» μτ­φρ. Τ.Κ.).

Όλα τα πα­ρα­πά­νω χα­ρα­κτη­ρι­στι­κά ανα­γνω­ρί­ζει κα­νείς στην κα­τά Σα­χτού­ρη ει­κό­να του ποι­η­τή,

—— την επι­κοι­νω­νία με το θείο:

——την απου­σία κά­θε φρό­νη­σης και την άρ­νη­ση της λο­γι­κής:

Πε­ρισ­σό­τε­ρο όμως εντυ­πω­σια­κή εί­ναι η κοι­νή ει­κό­να του ποι­η­τή- πτη­νού, που ολο­έ­να επι­ζη­τεί το ύψος της πτή­σης. Το ιε­ρό πτη­νόν του Πλά­τω­να εί­ναι το που­λί του ποι­ή­μα­τος «Ο ελεγ­κτής», αυ­τό που οφεί­λει και με σπα­σμέ­να τα φτε­ρά του να πε­τά­ει:

Με τη βο­ή­θεια του συμ­φρα­στι­κού πί­να­κα λέ­ξε­ων για τους μεί­ζο­νες νε­ο­έλ­λη­νες ποι­η­τές που έχει αναρ­τή­σει στο δια­δί­κτυο η Πύ­λη για την Ελ­λη­νι­κή Γλώσ­σα επι­βε­βαί­ω­σα την αρ­χι­κή μου αί­σθη­ση: οι πλέ­ον συ­χνά απα­ντώ­με­νες λέ­ξεις στους πα­ρά­δο­ξους ποι­η­τι­κούς μύ­θους του Μίλ­του Σα­χτού­ρη εί­ναι οι λέ­ξεις: ου­ρα­νός και που­λί (σε ποι­κί­λους φυ­σι­κά γραμ­μα­τι­κούς   τύ­πους· η λέ­ξη ου­ρα­νός εμ­φα­νί­ζε­ται 79 φο­ρές ενώ η λέ­ξη που­λί 81). Επι­ση­μαί­νου­με ότι δεν συ­μπε­ρι­λαμ­βά­νο­νται στην αρίθ­μη­ση όλα τα εί­δη με τα αγα­πη­μέ­να φτε­ρω­τά του Σα­χτού­ρη: χε­λι­δό­νια, κα­να­ρί­νια, πε­ρι­στέ­ρια και σταυ­ραη­τοί. Πρό­κει­ται λοι­πόν για μια ποί­η­ση εν πτή­σει που επι­μέ­νει πλη­γω­μέ­νη από την εφιαλ­τι­κή πραγ­μα­τι­κό­τη­τα των πο­λέ­μων και των αι­μα­τη­ρών συ­γκρού­σε­ων του Εμ­φυ­λί­ου να δια­σχί­ζει ένα ου­ρα­νό κα­τά κα­νό­να κόκ­κι­νο. Το κόκ­κι­νο χρώ­μα εί­ναι η τρί­τη συ­χνό­τε­ρα συ­να­ντώ­με­νη λέ­ξη ενώ η τέ­ταρ­τη εί­ναι το αί­μα.

Απέ­να­ντι σ’ αυ­τό το αί­μα ο ποι­η­τής έκ­φρων, με ανοι­κτές πλη­γές, ένας φαρ­μα­κός που φορ­τώ­νε­ται το μί­α­σμα της κοι­νό­τη­τας, γί­νε­ται το σύμ­βο­λο που λά­μπει και κα­θαί­ρει

Για τον Σα­χτού­ρη ο ποι­η­τής εί­ναι ὁ αἴρων τὰς ἁμαρ­τί­ας τοῦ κό­σμου, το εξι­λα­στή­ριο θύ­μα που επι­μέ­νει πά­νω στο ξύ­λο του θα­νά­του του, ως χρέ­ος ιε­ρό, να βρί­σκε­ται σε συ­νε­χή αντι­νο­μία με τα ερέ­βη και να νι­κά τα σκο­τά­δια με τον λό­γο της ποί­η­σης.

Η ευ­θύ­νη του ποι­η­τή οδη­γεί στη θυ­σία που βά­φει με αί­μα τους στί­χους του έξο­χου ποι­ή­μα­τος «Ο τρε­λός λα­γός», ενός συμ­βό­λου που βιώ­νει την τρα­γι­κή αντι­νο­μία του υπαρ­ξια­κού τρό­μου και της δαι­μο­νι­κής επι­θυ­μί­ας για υπέρ­βα­σή του:

Όταν ρω­τή­θη­κε ο Σα­χτού­ρης «Ποιος εί­ναι ο τρε­λός λα­γός;» «Εγώ» απά­ντη­σε στο κι­νη­μα­το­γρα­φι­κό αφιέ­ρω­μα της ΕΡΤ σε σκη­νο­θε­σία και σε­νά­ριο του Λευ­τέ­ρη Ξαν­θό­που­λου, δί­νο­ντας έτσι το στίγ­μα της ποι­η­τι­κής του. Ο εμ­βλη­μα­τι­κός τρε­λός λα­γός, που η ίδια του η φύ­ση τον εξα­να­γκά­ζει σε υπέρ­βα­ση του φό­βου του, θυ­σιά­ζε­ται στο ποί­η­μα για να προ­σφέ­ρει στον ανα­γνώ­στη του την πα­ρα­μυ­θία μιας κά­θαρ­σης. Η επα­νά­λη­ψη (έξι φο­ρές, από δύο σε κά­θε στρο­φή, του ονο­μα­τι­κού ζεύ­γους «ο τρε­λός λα­γός») με­τα­τρέ­πει το ποί­η­μα σε μια μα­γι­κή επω­δή που εύ­λο­γα δη­μιουρ­γεί συ­νειρ­μούς με τη λέ­ξη «λα­ός» και που θα μπο­ρού­σε στα χεί­λη ενός λαϊ­κού αν­θρώ­που να απο­κτή­σει τον χα­ρα­κτή­ρα μιας απο­τρο­παϊ­κής του κα­κού θε­ρα­πευ­τι­κής μαγ­γα­νεί­ας.

Όπως με­τε­ω­ρί­ζε­ται γραμ­μα­το­λο­γι­κά μέ­σα στον χώ­ρο του υπερ­ρε­α­λι­σμού, κα­τ' ανά­λο­γο τρό­πο θα λέ­γα­με πως ο Σα­χτού­ρης δεν βο­λεύ­ε­ται με τη γραμ­μα­το­λο­γι­κή του έντα­ξη στην πρώ­τη με­τα­πο­λε­μι­κή γε­νιά στην οποία εί­ναι ευ­διά­κρι­τη η κυ­ριαρ­χία κα­τε­ξο­χήν πο­λι­τι­κών ποι­η­τών, όπως ο Μα­νό­λης Ανα­γνω­στά­κης ή ο Τί­τος Πα­τρί­κιος. Η ποί­η­ση του Σα­χτού­ρη δεν έχει σχέ­ση με τη γε­νιά της ήτ­τας η της διά­ψευ­σης των ιδε­ο­λο­γι­κών ορα­μά­των. Κι όμως γί­νε­ται με τον τρό­πο του πο­λι­τι­κός ποι­η­τής, όταν δέ­χε­ται τους κρα­δα­σμούς της ιστο­ρί­ας και ει­κο­νο­γρα­φεί με το κα­θιε­ρω­μέ­νο κυ­ρί­ως κόκ­κι­νό του χρώ­μα τη φρί­κη του πο­λέ­μου της κα­το­χής και του κα­τα­στρο­φι­κού εμ­φυ­λί­ου.

Δεν ξέ­ρω αν οι λι­γο­στές γραμ­μές που προη­γή­θη­καν ήταν αρ­κε­τές για να τι­μή­σουν, όπως θ' άξι­ζε τον ποι­η­τή Μίλ­το Σα­χτού­ρη. Ας θε­ω­ρη­θούν μο­νά­χα ως κα­τά­θε­ση ευ­χα­ρι­στιών ελά­χι­στων για τ' ακρι­βά του δώ­ρα: για τους πο­λύ­χρω­μους χαρ­τα­ε­τούς, για τα πα­ρά­ξε­να που­λιά, για τους τρε­λούς λα­γούς και για τα μα­γι­κά του δά­ση: για τον αντε­στραμ­μέ­νο κό­σμο του με τους τραυ­μα­τι­σμέ­νους ου­ρα­νούς και τα εκ­δι­κη­τι­κά φεγ­γά­ρια -εν τέ­λει για τη βί­ω­ση μιας ποί­η­σης αθώ­ας, νω­πής όπως η ζω­γρα­φιά ενός μι­κρού παι­διού.

Για­τί στ' αλή­θεια ο ποι­η­τής αυ­τός, κοι­τού­σε, όπως κοι­τά­ει ένα παι­δί με μά­τια ορ­θά­νοι­χτα από την έκ­πλη­ξη τον κό­σμο, ανή­μπο­ρο ν' απο­δε­χθεί τη φρί­κη της αλή­θειας του θα­νά­του. Γι' αυ­τό και ζή­τη­σε να πο­λε­μή­σει το Κα­κό με απο­τρο­παϊ­κές σκη­νές, χτι­σμέ­νες σε ποι­ή­μα­τα πα­ρό­μοια με επω­δές, σαν ξόρ­κια ακα­τά­λη­πτα με λέ­ξεις μα­γι­κές, αι­νιγ­μα­τώ­δεις, που κοί­μι­ζαν τον τρό­μο μας στα παι­δι­κά μας χρό­νια.

Κι ενώ ανή­κε σε γε­νιά ποι­η­τι­κή κα­τ' εξο­χήν πο­λι­τι­κή, εί­δε την Ιστο­ρία σαν αι­μάσ­σου­σα πλη­γή στο σώ­μα του ανυ­πε­ρά­σπι­στου και πο­νε­μέ­νου αν­θρώ­που και πεί­να­σε μα­ζί του για ψω­μί και δί­ψα­σε μα­ζί του για ου­ρα­νό και πά­σχι­σε με τα σπα­σμέ­να του φτε­ρά να αρ­θεί στη χώ­ρα όπου κα­τοι­κούν τα όνει­ρα προ­τού να τσα­κι­στούν στα αιχ­μη­ρά ερέ­βη του πραγ­μα­τι­κού και γί­νουν εφιάλ­τες.

Η άλ­λη αλή­θεια εί­ναι πως ο ποι­η­τής αυ­τός πε­ρίσ­σευε σ' όλες τις αυ­στη­ρές τα­ξι­νο­μή­σεις· δεν χώ­ρε­σε στον υπερ­ρε­α­λι­σμό και ασφυ­κτιού­σε γε­νι­κώς σ' όλες τις κα­τα­τά­ξεις, (για­τί έγρα­φε μία ποί­η­ση που ερ­χό­τα­νε από πο­λύ μα­κριά: απ' την πα­τρί­δα των ψυ­χών, τον τό­πο, όπου η γη γί­νε­ται ένα με τον ου­ρα­νό και σμί­γει ακό­μα ερω­τι­κά μα­ζί του.) Ζώ­ντας εξό­ρι­στος σαν τις πλα­τω­νι­κές ψυ­χές στον κό­σμο των πραγ­μά­των, εκό­μι­σε στον λό­γο μας τη δω­ρεά του μα­γι­κού και της πα­ρα­μυ­θί­ας.