Περί λογοπαιγνίων και άλλων μεταφραστικών δεινών

Κα­τά το ακα­δη­μαϊ­κό έτος 2019/20, στο εα­ρι­νό εξά­μη­νο (που το αρ­χί­σα­με κα­νο­νι­κά στις αί­θου­σες και το τε­λειώ­σα­με στο Zoom), εν μέ­σω εγκλει­σμού, λοι­πόν, κα­τα­πια­στή­κα­με, με τους φοι­τη­τές μου και τις φοι­τή­τριές μου στο μά­θη­μα «Πα­νό­ρα­μα Ισπα­νι­κής Λο­γο­τε­χνί­ας», του Τμή­μα­τος Ιτα­λι­κής Γλώσ­σας και Φι­λο­λο­γί­ας του ΑΠΘ, με τη με­τά­φρα­ση 23 μι­κρο­ποι­η­μά­των της ισπα­νί­δας πανκ ποι­ή­τριας, AJO. Το εγ­χεί­ρη­μα ολο­κλη­ρώ­θη­κε και μπο­ρεί­τε να το δεί­τε, δί­γλωσ­σο, στο ηλε­κτρο­νι­κό πε­ριο­δι­κό Χάρ­της (τεύ­χος 19).
Όπως εί­ναι φυ­σι­κό, λο­γι­κό και επι­βε­βλη­μέ­νο στη διάρ­κεια αυ­τού του «δια­δι­κτυα­κού ερ­γα­στη­ρί­ου ομα­δι­κής λο­γο­τε­χνι­κής με­τά­φρα­σης», όπως τε­λι­κά εξε­λί­χθη­κε το εγ­χεί­ρη­μά μας, το κά­θε ένα από τα μέ­λη της ομά­δας κα­τέ­θε­τε τα επι­χει­ρή­μα­τά του προ­κει­μέ­νου να συμ­βά­λει στο τε­λι­κό ομα­δι­κό με­τά­φρα­σμα.
Σε ένα μό­νο από τα μι­κρο­ποι­ή­μα­τα έγι­να κα­τά κά­ποιο τρό­πο, και κα­τά πα­ρά­βα­ση, ίσως, των κα­νό­νων του μα­θή­μα­τος, αυ­τό που ενί­ο­τε μου προ­σά­πτει με το ευ­γε­νι­κό γλυ­κό της χα­μό­γε­λο η φί­λη Κλε­ο­πά­τρα Ελαιο­τρι­βιά­ρη: δι­κτά­το­ρας. Ας πού­με, πιο κομ­ψά και ωραιο­ποιώ­ντας το μη απο­δε­χό­με­νο ωραιο­ποί­η­ση, ότι το πή­ρα επά­νω μου. Αλ­λά ας δού­με το ποί­η­μα και την εκ­δο­χή του στα ελ­λη­νι­κά:

¿Y si corazón no fuera más que
el aumentativo de la palabra coraza...?

————— ≈ —————

Κι αν η χα­ρά εί­ναι
το θη­λυ­κό του χά­ρου;

Στο ισπα­νι­κό πρω­τό­τυ­πο, για όσες και όσους δεν γνω­ρί­ζουν τη γλώσ­σα, υπάρ­χει ένα λο­γο­παί­γνιο, ήτοι το «κα­κό συ­να­πά­ντη­μα» για κά­θε με­τα­φρα­στή, πο­λύ πε­ρισ­σό­τε­ρο όταν εμ­φα­νί­ζε­ται σε ένα αφαι­ρε­τι­κό αστρα­πιαίο μι­κρο­ποί­η­μα. Πιο συ­γκε­κρι­μέ­να, η AJO παί­ζει με δύο λέ­ξεις που φαί­νε­ται να έχουν (δεν εί­ναι όμως αλη­θές) κοι­νή ετυ­μο­λο­γι­κή κα­τα­γω­γή: coraza [πα­νο­πλία, κα­βού­κι] και corazón [καρ­διά]. Φέρ­νει, δη­λα­δή, κο­ντά, στην ίδια φρά­ση, δύο λέ­ξεις, μία με έν­νοια «σκλη­ρή», «πα­γω­μέ­νη» και μία με έν­νοια «μα­λα­κή», «ζε­στή». Προ­σο­χή όμως: στα ισπα­νι­κά, η κα­τά­λη­ξη -ón εί­ναι κα­τά­λη­ξη αυ­ξη­τι­κή. Για πα­ρά­δειγ­μα: το cabeza ση­μαί­νει κε­φά­λι, το cabezón κε­φά­λας, το chuleta ση­μαί­νει μπρι­ζό­λα, το chuletón μπρι­ζο­λά­ρα. Ανα­ρω­τιέ­ται, λοι­πόν, παι­γνιω­δώς και προ­βο­κα­τό­ρι­κα το ποί­η­μα, «και αν η θε­ω­ρού­με­νη ως ευαί­σθη­τη, μα­λα­κή, αδύ­να­μη καρ­διά ήταν, όπως μαρ­τυ­ρά­ει η κα­τά­λη­ξή της, μια πιο ενι­σχυ­μέ­νη και πιο θω­ρα­κι­σμέ­νη πα­νο­πλία/προ­στα­σία;». Τέ­λεια σύλ­λη­ψη, μην μου πεί­τε. Πο­λύ δυ­να­τή ει­κό­να. Στο brainstorming του ερ­γα­στη­ρί­ου μας «έπε­σαν» διά­φο­ρες ιδέ­ες. Ιδού δύο:  

Κι αν το ψυ­χά­ρα
ήταν κά­τι πα­ρα­πά­νω από ψυ­χή...;

————— ≈ —————

Τι θα συ­νέ­βαι­νε αν
η καρ­διά δεν ήταν
τί­πο­τα πε­ρισ­σό­τε­ρο
από το με­γε­θυ­ντι­κό
της λέ­ξης θώ­ρα­κας...;

Τό­τε ο υπο­γρά­φων πρό­τει­νε στην ομά­δα [ξέ­ρω, θα μου πεί­τε: «εί­σαι ο κα­θη­γη­τής, θα σε ακού­σουν λό­γω εξου­σί­ας», θα σας απα­ντή­σω όμως ότι πολ­λές άλ­λες ιδέ­ες μου κα­τα­ψη­φί­στη­καν… με­τ’ επαί­νων] την εκ­δο­χή που πα­ρου­σιά­στη­κε πιο πά­νω. Τα παι­διά άρ­χι­σαν τα «Κύ­ριε, μή­πως το πα­ρα­κά­νου­με;» και τα «Μα ξε­φεύ­γου­με εντε­λώς» κ.λπ. Προ­σπά­θη­σα να τους εξη­γή­σω ότι σε μια προ­σπά­θεια «ερ­μη­νεί­ας» / με­τα­φο­ράς ενός λο­γο­παί­γνιου σε άλ­λη γλώσ­σα, υπάρ­χουν θύ­μα­τα. Κά­τι προ­σπα­θείς να σώ­σεις, κά­τι χά­νεις. Στη συ­γκε­κρι­μέ­νη πε­ρί­πτω­ση επέ­λε­ξα να κρα­τή­σω τον παι­γνιώ­δη ρό­λο του γραμ­μα­τι­κού φαι­νο­μέ­νου στο μι­κρο­ποί­η­μα (το με­γε­θυ­ντι­κό στα ισπα­νι­κά, το γέ­νος στα ελ­λη­νι­κά).
Όλα αυ­τά έγι­ναν, όπως προ­εί­πα, εν μέ­σω εγκλει­σμού. Μου εί­χε μεί­νει όμως βα­θιά χα­ραγ­μέ­νη στο μυα­λό η συ­ζή­τη­ση που κά­να­με στο πλαί­σιο του μα­θή­μα­τος για τη με­τά­φρα­ση του εν λό­γω μι­κρο­ποι­ή­μα­τος και θέ­λη­σα να ζη­τή­σω την άπο­ψη επί του προ­κει­μέ­νου της με­τα­φρα­στι­κής μου «οι­κο­γέ­νειας», τεσ­σά­ρων με­τα­φρα­στών και με­τα­φρα­στριών με τους οποί­ους έχου­με συ­νερ­γα­στεί σε ανα­ρίθ­μη­τες πε­ρι­στά­σεις και με τους οποί­ους με ενώ­νει βα­θιά φι­λία: Κλε­ο­πά­τρα Ελαιο­τρι­βιά­ρη, Γε­ωρ­γία Ζα­κο­πού­λου, Με­λί­να Πα­να­γιω­τί­δου, Νί­κος Πρα­τσί­νης. Έστει­λα, λοι­πόν, στους προ­α­να­φερ­θέ­ντες, τον Αύ­γου­στο του 2020, ένα ηλε­κτρο­νι­κό μή­νυ­μα, εκ­θέ­το­ντάς τους την κα­τά­στα­ση και ζη­τώ­ντας τους, αφε­νός την άπο­ψή τους για τη με­τα­φρα­στι­κή λύ­ση που δό­θη­κε και, αφε­τέ­ρου, μια δι­κή τους με­τα­φρα­στι­κή προ­σέγ­γι­ση στο ποί­η­μα. Ιδού οι απα­ντή­σεις τους με τη σει­ρά που ελή­φθη­σαν:

Γεια χα­ρά,
Και εγώ πι­στεύω πως η λο­γι­κή της ανα­λο­γί­ας εί­ναι η μό­νη εφαρ­μό­σι­μη σε με­τά­φρα­ση λο­γο­παι­γνί­ων, δη­λα­δή «εφέ», νοη­μα­τι­κών και πα­ράλ­λη­λα γλωσ­σι­κών κα­τα­σκευών που όμως βα­σί­ζο­νται αυ­στη­ρά στην ιδιαί­τε­ρη γλωσ­σι­κή υφή (γλωσ­σι­κό ιστό) κά­θε γλώσ­σας.
Η ανα­λο­γία εί­ναι σω­στά επι­λεγ­μέ­νη: ο Κων/νος βα­σί­ζε­ται σε ένα γλωσ­σι­κό φαι­νό­με­νο, όπως και η ΑJO και παί­ζει ανά­με­σα σε θε­τι­κό (καρ­διά, χα­ρά) και αρ­νη­τι­κό (θώ­ρα­κας, χά­ρος). Λί­γο πιο σκλη­ρό το ελ­λη­νι­κό, νοη­μα­τι­κά... Εγώ ίσως να έβα­ζα ότι ο «βί­ος» εί­ναι το αρ­σε­νι­κό της «βί­ας».

Μία έν­στα­ση μό­νο: θα ήταν πιο κο­ντά νοη­μα­τι­κά το με­τά­φρα­σμα αν έπαι­ζε με το ίδιο γραμ­μα­τι­κό φαι­νό­με­νο (δη­μιουρ­γία με­γε­θυ­ντι­κού) – ψά­χνω για λύ­ση με βά­ση αυ­τό,

Ν.

Υγ. Και, ω του θαύ­μα­τος, βρή­κα μια λύ­ση με με­γε­θυ­ντι­κό:

Κι αν η καρ­δά­ρα δεν εί­ναι πα­ρά το με­γε­θυ­ντι­κό της καρ­διάς;

Σκέ­ψου το... αν το ποί­η­μα εί­ναι σκω­πτι­κό ή σχε­τλια­στι­κό, why not;

Hello!

Οι πε­ρι­πτώ­σεις με­τα­φο­ράς λο­γο­παι­γνί­ων σε άλ­λη γλώσ­σα ανοί­γουν πε­δί­ον δό­ξης λα­μπρόν, ολι­σθη­ρόν και δύ­σβα­τον. Αλ­λά, προ­πα­ντός, άκρως προ­σω­πι­κόν.
Ως «προ­σω­πι­κό» εν­νοώ ότι πλέ­ον έχει εν­δια­φέ­ρον ο εκά­στο­τε δρό­μος, ο τρό­πος και τα κρι­τή­ρια με­τα­φο­ράς που ακο­λου­θεί ο κά­θε με­τα­φρα­στής και όχι η από­φαν­ση πε­ρί… εντα­φια­σμού ή εκ­θεια­σμού του.
Αυ­τό που προ­έ­χει και έχει ση­μα­σία (ει­δι­κά αν εν προ­κει­μέ­νω αντι­πα­ρα­βλη­θούν δια­φο­ρε­τι­κές από­πει­ρες) εί­ναι ό,τι ακρι­βώς ανα­φέ­ρεις: η με­τα­φρα­στι­κή προ­σέγ­γι­ση ― το αι­τιο­λο­γη­μέ­νο «προ» της με­τά­φρα­σης. Και το μεί­ζον ζη­τού­με­νο η νοη­μα­τι­κή, ερ­μη­νευ­τι­κή και όχι η λε­κτι­κή πι­στό­τη­τα.
Η δι­κή μου (προ­σω­πι­κή) προ­σέγ­γι­ση εκ­κι­νεί από το νοη­μα­τι­κό-ερ­μη­νευ­τι­κό και προ­σπα­θεί να δια­σώ­σει την πι­στό­τη­τα, με δε­δο­μέ­νο ότι η κα­τά­λη­ξη (coraz)ÓΝ στα ισπα­νι­κά υπο­δη­λώ­νει τη με­γέ­θυν­ση.
Η από­δο­σή μου χά­νει σα­φώς το ηχη­τι­κό & λο­γο­παι­κτι­κό (corazón/coraza, χα­ρά/χά­ρος, βία/βί­ος)· απο­πει­ρά­ται να απει­κο­νί­σει την λέ­ξη [καρ­διά] ως κά­τι με­γε­θυ­σμέ­νο που υπερ­βαί­νει τον [θώ­ρα­κα], εί­τε με την ανα­το­μι­κή έν­νοια εί­τε με αυ­τήν του αμυ­ντι­κού όπλου. Εξ ου και η προ­σθή­κη [αδια­πέ­ρα­στη].

¿Y si corazón no fuera más que
el aumentativo de la palabra coraza...?

————— ≈ —————

Και αν τυ­χόν το αδια­πέ­ρα­στη καρ­διά δεν εί­ναι πα­ρά
το με­γε­θυ­ντι­κό της λέ­ξης θώ­ρα­κας;

Κα­τέ­γρα­ψα την πρώ­τη, «προ­σω­πι­κή» από­δο­ση που μου ήρ­θε στον νου. Νο­μί­ζω πως εί­ναι ένα κα­λό δείγ­μα ότι, στη με­τά­φρα­ση, σταθ­μί­ζει και επι­λέ­γει κά­ποιος τι χά­νει και τι (νο­μί­ζει ότι) κερ­δί­ζει, αφού το κα­θα­ρό κέρ­δος δεν εί­ναι το συ­νη­θέ­στε­ρο…

Στην αρ­χή μου φά­νη­κε τε­λεί­ως άσχε­το το χά­ρος-χα­ρά. Όσο σκε­φτό­μουν άλ­λες εναλ­λα­κτι­κές (χω­ρίς να βρί­σκω), άρ­χι­σα να συ­μπα­θώ τον χά­ρο και τη χα­ρά, ως λο­γο­παί­γνιο που δέ­νει δύο αντί­θε­τες έν­νοιες. Όπως και ο βί­ος και η βία του Νί­κου.
Στο corazón-coraza, μου αρέ­σει που ενώ η καρ­διά βρί­σκε­ται μέ­σα στον θώ­ρα­κα εί­ναι ταυ­τό­χρο­να με­γα­λύ­τε­ρη απ’ αυ­τόν. Αυ­τό το «πα­ρά­δο­ξο» εί­ναι που μοιά­ζει κα­τα­δι­κα­σμέ­νο να χα­θεί στη με­τά­φρα­ση. Πρέ­πει το με­γε­θυ­ντι­κό να εί­ναι στην ου­σία μι­κρό­τε­ρο... δεν έχω πρό­τα­ση εύ­και­ρη, αλ­λά θα το ’χω στο μυα­λό μου, αν έχω πε­ρι­θώ­ριο να επα­νέλ­θω αλ­λά σκέ­φτη­κα το εξής «κόλ­πο», προ­τού εγκα­τα­λεί­ψου­με τη λύ­ση του με­γε­θυ­ντι­κού, δεν ξέ­ρω αν το κά­να­τε ήδη: https://​mel​obyt​es.​gr/​el/​app/​omo​ioka​tali​ksie​s ψά­χνου­με στο φο­βε­ρό ερ­γα­λειά­κι melobytes τις κα­τα­λή­ξεις των με­γε­θυ­ντι­κών -άρος, -άρα, -όνα κ.λπ. να δού­με αν έχου­με ου­σια­στι­κά που έχουν την κα­τά­λη­ξη χω­ρίς να εί­ναι με­γε­θυ­ντι­κά και πα­ράλ­λη­λα μας κά­νουν για λο­γο­παί­γνιο... αν δεν βρε­θεί κά­τι που να προ­σφέ­ρε­ται για παι­χνί­δι, προ­χω­ρά­με με ζεύ­γη αρ­σε­νι­κού-θη­λυ­κού...

Κων­στα­ντί­νε μου,
Δεν ξέ­ρεις πό­σο χά­ρη­κα με το μή­νυ­μά σου και με τις απα­ντή­σεις της Κλε­ο­πά­τρας, της Με­λί­νας και του Νί­κου. Γεια σας παί­δες.
Πρώ­τα-πρώ­τα θέ­λω να σε συγ­χα­ρώ Κων­στα­ντί­νε για την απί­θα­νη δου­λειά που κά­να­τε με τα παι­διά. Μου στέλ­νουν τον Χάρ­τη κά­θε μή­να και την εί­χα ήδη δει από τον Ιού­λιο.
Εδώ όμως πρέ­πει να σου ομο­λο­γή­σω ότι τα τριά­ντα χρό­νια που με­τα­φρά­ζω, όσο κι αν λα­τρεύω την ποί­η­ση κι αν έχει πλέ­ον γί­νει το πιο αγα­πη­μέ­νο μου ανά­γνω­σμα, πο­τέ μου δεν τόλ­μη­σα να με­τα­φρά­σω ού­τε ένα ποί­η­μα. Μό­νο ως μα­θή­τρια του Νί­κου (αν θυ­μά­μαι κα­λά εί­χα­με με­τα­φρά­σει Μπόρ­χες) και μό­νον όταν συ­να­ντάω κά­ποιο ποί­η­μα μέ­σα στα βι­βλία που με­τα­φρά­ζω. Δει­λία; Ποιος ξέ­ρει; Οπό­τε μπο­ρεί να μην έχω κά­ποια λύ­ση να σου προ­τεί­νω, έχω όμως δύο λό­για να πω. Λέ­τε η ποι­ή­τρια να έγρα­ψε τον στί­χο αυ­τό όταν εί­δε τυ­χαία ότι η λέ­ξη corazón εί­ναι ο υπερ­θε­τι­κός βαθ­μός της λέ­ξης coraza, οπό­τε χά­ρη­κε με το λο­γο­παί­γνιο που ανα­κά­λυ­ψε; Ή μή­πως της ήρ­θε ο στί­χος όταν πρό­σε­ξε πώς η καρ­διά εί­ναι πιο δυ­να­τή κι από τον θώ­ρα­κα που την προ­στα­τεύ­ει (ή κά­τι ανά­λο­γο). Η κό­τα έκα­νε τ’ αυ­γό ή το αυ­γό την κό­τα;
Νο­μί­ζω ότι ανά­λο­γα με το τι θα επι­λέ­ξει κα­νείς, θα προ­χω­ρή­σει. Επει­δή ίσως θα μπο­ρού­σε κα­νείς να θυ­σιά­σει το λο­γο­παί­γνιο και να επι­λέ­ξει απλώς μια κα­λή ρί­μα.
Αν όμως επι­λέ­ξει το λο­γο­παί­γνιο και ανα­ζη­τή­σει μια ισο­δύ­να­μη λύ­ση, αδια­φο­ρώ­ντας αν θα αλ­λά­ξει και το νό­η­μα του ποι­ή­μα­τος, η λύ­ση του Κων­στα­ντί­νου μου αρέ­σει πο­λύ. Ίσως να βα­ραί­νει λι­γά­κι το ποί­η­μα, αλ­λά εμέ­να μου αρέ­σει. Εξάλ­λου, η λύ­ση σου Κων­στα­ντί­νε, για κά­ποιο λό­γο μου έφε­ρε στο μυα­λό τον κομ­μω­τή κο­μη­τών του Κα­ρυω­τά­κη και σε κα­μά­ρω­σα για την έμπνευ­ση (και το θάρ­ρος) θα πω λοι­πόν Chapeau!!!

Σας φι­λώ πο­λύ πο­λύ.

Γ.

Αντί επι­λό­γου και ηθι­κού/με­τα­φρα­σε­ο­λο­γι­κού δι­δάγ­μα­τος το «ρε­ζου­μέ» της Με­λί­νας:

Εκ­πλη­ρώ­θη­κε, λοι­πόν, η επι­θυ­μία της κυ­ρί­ας Πα­να­γιω­τί­δου και γέ­γο­νε σύν­θε­σις. Και κά­τι ακό­μα που πρέ­πει να ξέ­ρε­τε: οι με­τα­φρα­στές (που εί­ναι όλοι τους και με­τα­φρα­σε­ο­λό­γοι, και ας κά­νουν ότι το αγνο­ούν) «τσι­μπά­νε» πά­ντα στις με­τα­φρα­στι­κές προ­κλή­σεις, αλ­λά μην το πεί­τε πα­ρα­έ­ξω για­τί σε λί­γο, αντί να πλη­ρώ­νο­νται, θα πλη­ρώ­νουν (από «επαγ­γελ­μα­τι­κή δια­στρο­φή») προ­κει­μέ­νου να με­τα­φρά­σουν…

————— ≈ —————

YΓ.  Και άλ­λες 4 επω­νύ­μως ανώ­νυ­μες εκ­δο­χές που ελή­φθη­σαν με αφορ­μή το ΑΧΟρ­τα­γο μι­κρο­ποί­η­μα: