Ξελευθερία. Ας αρχίσουμε με τον παράδοξο τίτλο, αν και θα ήταν πιο δημιουργικό να αφήσουμε την πρόσληψή του στην ελεύθερη βούληση του αναγνώστη. Καθώς η Ελληνίδα ποιήτρια Ιωάννα Λεκκάκου μετανάστευσε στην Αμερική ―αφού αποπεράτωσε το σύνολο των σπουδών θεάτρου στο Πανεπιστήμιο Αθηνών―, η ελευθερία, υπαινιγμός στο άγαλμα της Ελευθερίας, σύμβολο της Αμερικανικής δημοκρατίας, ως ξελευθερία, ξεπερνά τα όριά της και αγκαλιάζει τα αντίθετα για να ολοκληρωθεί. Ή: απλή απάντηση, ένα παιδικό παιχνίδι, στους περίτεχνους τίτλους που στολίζουν στις μέρες μας τα εξώφυλλα ποιητικών συλλογών:
Φτου ξελευθερία
Χαίρε – Χαίρε – Ω Χαίρε ελευθεριά
(21)
Ευθεία αναφορά στον παιδότοπο με το ίδιο όνομα, άρα παιδικό παιχνίδι, ίσως και το γνωστό τραγούδι. Ή…
Με το προθεματικό ξε- (όπως, «λέω, ξελέω»), η ελευθερία περνά μέσα από την αμφισβήτηση για να απωλέσει το αρνητικό φορτίο της και να φορέσει μια άλλη μάσκα. Ο πρώτος στίχος της συλλογής μάς πληροφορεί για την προέλευση του τίτλου και συνεχίζει με ερώτηση που μας προσφέρει μια πρώτη ερμηνεία του:
Όλα ξεκίνησαν από ένα παιχνίδι.
[…]
Μπορείς να βαδίσεις με μάτια κλειστά; (9)
Πρόκειται επομένως για το γνωστό παιχνίδι με κρυφτό, που εδώ τονίζεται η μεταφορική του έννοια, αλλά και παιχνίδι με τις λέξεις και τα φωνήματα. Ο στίχος «Ναι. Μπορώ.» χρειάζεται μια μικρή αντιστροφή, μια αλλοιωμένη εικόνα στον καθρέφτη, για να μεταμορφωθεί στο πολύσημο και άρα μυστηριώδες «Αν. Μπορώ», και να κλείσει το ποίημα. Το παιχνίδι, λέει η σοφία του λαού, είναι μια μάχη με τις αδυναμίες μας, κυρίως με τη στάση μας απέναντι στο θάνατο. Η ποιήτρια ανακαλύπτει τη δύναμή της όταν, ενώ προσπαθεί να προσαρμοστεί σε άλλη χώρα, πληροφορείται για τη σοβαρή ασθένεια του πατέρα της, αλλά δεν έχει το σύνολο των πιστοποιητικών που απαιτεί η γραφειοκρατία για να επανέλθει στην ίδια χώρα:
Τότε που πέθαινες και δεν μ’ αφήναν να πετάξω σαΐτα παιδική
και να ’ρθω κοντά σου. (25)
Το παιχνίδι τη δυναμώνει, της δίνει μια κάποια αισιοδοξία. Τα συναισθήματά της πάντα καλά κρατούν. Μέσα στην Κιβωτό, το περιστέρι σώζεται, κρυμμένο στην καρδιά της, όπως και η πατρίδα της:
Βγάζω από την καρδιά μου το περιστέρι
και το στέλνω μακριά. (10)
Χρειάζονται θυσίες για να γίνουμε ήρωες, για να φτάσουμε στην Ιθάκη. Όπως γράφει για τον Πρωτεσίλαο:
[…] Ήσουν αυτός που έγινε το καύσιμο
για να γίνει παρανάλωμα η Τροία. (29)
Όταν μιλά για την Ελλάδα, η κραυγή «Πατρίδα», μια μόνο λέξη, καταλαμβάνει ολόκληρη τη στροφή (15). Ενώ είχε πάρει την Απόσταση, την είχε συγκεκριμενοποιήσει και την είχε κάνει κομματάκια (12), συνειδητοποιεί ότι ο χρόνος μπορεί να κάνει την ίδια μια μπουκιά. Ο χώρος συνεπικουρεί το χρόνο. Μας πετά έξω από τη «σκηνή» της ζωής μας. Το ποίημα που φέρει τον τίτλο «Human condition», στη γλώσσα της χώρας στην οποία νιώθει εγκλωβισμένη, κλείνει σε μορφή σκηνικής οδηγίας: «(Κραυγή)».
Πρότυπο για τον παγιδευμένο άνθρωπο το ταπεινό χαλάκι της εξώπορτας, όταν μεταμφιέζεται σε μαγικό χαλί, ενώ ο φθόγγος ξ, που επαναλαμβάνεται, δεν παύει να μας θυμίζει τον τίτλο:
Στην εξώπορτα το χαλάκι
[…]
Ξεϋφαίνεται και ξαναϋφαίνεται απ’ την αρχή
[…]
Γίνεται ιπτάμενο χαλί κι ελευθερώνεται (22)
πατώ πάνω στις αγωνίες σας που γίνανε δικές μου
[…]
Τις ξεριζώνω και τις ξαναφυτεύω αλλού.
(14)
Ενώ στο ποίημα «Μονόλογος» η Ελευθερία ξαναβρίσκει το στόχο της και
οδηγεί τον λαό της
στη νέα γη
στο νέο καλοκαίρι (39)
Η άνθιση της γης υπενθυμίζει, αρνητικά έστω, την ύπαρξη του χρόνου:
Δεν είναι τα ζουμπούλια
που ανθίζουν ένα γύρω
και σου δείχνουν τον χρόνο
Είναι τα όνειρά σου τα αμάραντα
που μαραίνονται ολόγυρα με σαρκασμό (23)
Ωστόσο, οι σχέσεις χώρου και χρόνου εξαφανίζονται μαζί με τη βαθύτερη έννοια του χωροχρόνου. Το Είναι παύει να σηματοδοτεί την ανθρώπινη ζωή:
[…] Διανύω την Απόσταση
[…]
Μπαίνω μέσα της και συνεχίζω
την εγκάρσια ζωή μου
πέρα από τον χρόνο (30-31)
Τα ερωτήματα που αναδύονται μέσα από τα σχόλια για τη μετανάστευση παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον στην εποχή μας: Τι είναι μετανάστης; Τι κοινό έχω εγώ με τους λαθρομετανάστες; Σε τι διαφέρει να είσαι εγκλωβισμένος έξω από τη χώρα του προορισμού σου ή μέσα σε αυτήν;
[Έχετε στηθεί ποτέ σε ουρά αναμονής για έλεγχο εισόδου στη χώρα; Έχετε εγκλωβιστεί ποτέ εντός ή εκτός συνόρων –μικρή η διαφορά– γιατί ο φάκελός σας δεν ήταν ακόμα πλήρης;] (25)
Η λιτή απάντηση, αρκετές σελίδες μετά, προκαλεί ανατριχίλα:
Σωσίβια που πέρασαν
τον Αχέροντα και
όχι τη Μεσόγειο (35)
Σημαντική στιγμή στην ποιητική-θεατρική αφήγηση, λόγω του μεγάλου λογοτεχνικού φορτίου που κουβαλά, όταν η ποιήτρια παραθέτει τον Αισχύλο, σε ποίημα και υποσημείωση, και συγκεκριμένα τον Προμηθέα Δεσμώτη, σύμβολο της ζωής μας σήμερα. Μας ανήκουν η στεριά και η θάλασσα, μας ανήκουν οι αιθέρες, μόνο η ζωή μας δεν μας ανήκει:
Της θάλασσας στενό –
Εκεί βρίσκομαι
Αρμενίζω στα σύννεφα (32)
«[…] Κείται στενωπού πλησίον θαλασσίου» (στ. 364), λέει ο Τιτάνας Προμηθέας στον αδελφό του Ωκεανό, θεό της θάλασσας, και φέρνει στη σκέψη όλων μας, ελπίζω, το λυρικό δράμα του Σέλεϊ, Prometheus Unbound. Τρία έργα, Προμηθέας Δεσμώτης, Προμηθέας Λυόμενος (μτφρ. Λορέντζος Μαβίλης), Ξελευθερία, που εξετάζουν τη θεϊκή και ανθρώπινη αδυναμία μπροστά στην οργή της εξουσίας. Η Ιωάννα Λεκκάκου παίζει κρυφτό με την ποίηση και υποκλίνεται την ίδια στιγμή στο θέατρο, με δέος, μπροστά στον μεγάλο Αισχύλο.
