Η ποιητική γραφή και τα είδωλά της

Εί­ναι πολ­λές οι κρυ­φές αλή­θειες του κα­θρέ­φτη. Πρώ­τη και πιο πο­λύ­τι­μη: η ποι­η­τι­κή γρα­φή εί­ναι συ­νά­μα πρω­ταρ­χι­κή και δεύ­τε­ρη γρα­φή, με­τα­γρα­φή του σύ­μπα­ντος ή της συ­μπα­ντι­κής ψυ­χής που κρύ­βει βα­θιά μέ­σα του ο ποι­η­τής. Και το ζει κά­θε φο­ρά που ο λό­γος του απο­τυ­πώ­νει στο χαρ­τί τον μα­κρό­κο­σμο, αρ­χί­ζο­ντας από τον μι­κρό­κο­σμο. Ο Γιάν­νης Βαρ­βέ­ρης, κα­τ’ εξο­χήν ποι­η­τής της κα­το­πτρι­κής θέ­α­σης, έχει το ποι­η­τι­κό θάρ­ρος να απο­κα­λύ­ψει την ψυ­χή του με μια λέ­ξη, φι­λο­σο­φι­κά αλ­λά και συ­ναι­σθη­μα­τι­κά φορ­τι­σμέ­νη, όπως «ξέ­νος» ή «αμαρ­τία», και να προ­κα­λέ­σει το εί­δω­λό του να ανα­κα­λύ­ψει τη δι­κή του. Και αυ­τό σε ποί­η­ση που μα­γεύ­ει τον ανα­γνώ­στη, τον πα­ρα­σύ­ρει σε πα­ρό­μοια ενέρ­γεια, τον κα­τα­κτά.
Γνώ­ρι­ζα κα­λά το πο­λυ­σχι­δές έρ­γο του αλ­λά τον ίδιο πο­λύ λί­γο. Ανταλ­λά­ξα­με κά­ποιες φο­ρές βι­βλία. Του έστελ­να θε­α­τρι­κές με­τα­φρά­σεις μου, ως ελά­χι­στο φό­ρο τι­μής στο σπου­δαίο με­τα­φρα­στι­κό έρ­γο του∙ αντα­πέ­δι­δε πά­ντα τις απο­στο­λές μου με ποί­η­ση. Τον συ­νά­ντη­σα μό­νο μια φο­ρά. Τον εί­δα, κα­θώς κα­τέ­βαι­να τα σκα­λιά στο «Underground Εντευ­κτή­ριο» του Γιώρ­γου Κορ­δο­με­νί­δη και έσπευ­σα αμέ­σως να του μι­λή­σω. Χα­μο­γε­λά­σα­με, χω­ρίς τε­λε­τουρ­γι­κές υπο­κρι­σί­ες. Ανταλ­λά­ξα­με λί­γα αυ­θόρ­μη­τα λό­για χα­ράς για τη γνω­ρι­μία εκ του σύ­νεγ­γυς.
Ένα βρά­δυ δέ­χθη­κα ένα απρό­σμε­νο τη­λε­φώ­νη­μά του. Μου εκ­μυ­στη­ρεύ­τη­κε ότι κα­θώς ξε­φύλ­λι­ζε με­τα­φρά­σεις μου θε­α­τρι­κών έρ­γων σκέ­φτη­κε ότι δεν εί­χε πο­τέ την ευ­και­ρία να μου πει πό­σο πο­λύ του άρε­σαν. Του θύ­μι­σα ότι το έγρα­ψε με λί­γες όμορ­φες λέ­ξεις στην Κα­θη­με­ρι­νή, σε κρι­τι­κή του για την πα­ρά­στα­ση του Νη­σιού των Σκλά­βων, σε σκη­νο­θε­σία Νί­κου Σα­κα­λί­δη. Δεν το έκρι­να απα­ραί­τη­το να προ­σθέ­σω ότι εί­χε γρά­ψει λά­θος το όνο­μά μου. Θε­ώ­ρη­σα ότι Ζωή και Σο­φία οφεί­λουν να εί­ναι συ­νώ­νυ­μα σε τέ­τοιες πε­ρι­πτώ­σεις. Έμει­να με την απο­ρία για­τί απο­φά­σι­σε εκεί­νη τη στιγ­μή να μου τη­λε­φω­νή­σει.
Όχι όμως για πο­λύ. Δύο μέ­ρες αρ­γό­τε­ρα πλη­ρο­φο­ρή­θη­κα τον ξαφ­νι­κό χα­μό του. Και τό­τε όλη του η ποί­η­ση άρ­χι­σε να ση­μαί­νει δια­φο­ρε­τι­κά για μέ­να. Να ση­μαί­νει αυ­τή τη φο­ρά σαν κα­μπά­να αλ­λά, όπως στον John Donne ή τον Ernest Hemingway, πέν­θι­μα.
Πέ­ρα­σαν λί­γες μέ­ρες και σκέ­φτη­κα να πά­ρω ξα­νά στα χέ­ρια μου τη συλ­λο­γή Στα ξέ­να, αφιε­ρω­μέ­νη «Στον ξέ­νο» – που μου εί­χε στεί­λει στη δεύ­τε­ρη έκ­δο­σή της. Τι εί­ναι ξε­νι­τιά, τι εί­ναι ξέ­νος; ανα­ρω­τή­θη­κα για πολ­λο­στή φο­ρά μπρο­στά στο βι­βλίο του. Ποια εί­ναι ξέ­νη χώ­ρα, για ποιον; Μή­πως κυ­ρί­ως για τον γη­γε­νή, όταν ο τό­πος του κα­τα­κλύ­ζε­ται από πρό­σω­πα με πα­ρά­ξε­να γι’ αυ­τόν ήθη; Ποιος εί­ναι ξέ­νος ή μάλ­λον ποιος δεν εί­ναι; Πρώ­τοι ξέ­νοι, πά­ντα επή­λυ­δες και πρό­σφυ­γες όπου και αν πή­γαι­ναν –με­τά την απο­μά­κρυν­σή τους από την πα­ρα­μυ­θέ­νια πα­τρί­δα τους, κή­πο επι­πλέ­ον–, ο Αδάμ και η Εύα. Οι πρω­τό­πλα­στοι θα πα­ρα­μεί­νουν σύμ­βο­λα της ξε­νό­τη­τας αιω­νί­ως, του­λά­χι­στον για τον Δυ­τι­κό πο­λι­τι­σμό. Ξέ­νος και ο Χρι­στός όταν, με­τά τη σταύ­ρω­σή Του, Τον ανα­ζη­τεί ο Πό­ντιος Πι­λά­τος, σε τρο­πά­ριο της Με­γά­λης Πα­ρα­σκευ­ής. Αρ­κεί να δει μια θέ­ση ο ποι­η­τής και αντι­λαμ­βά­νε­ται ότι δεν βρί­σκε­ται εκεί για να υπο­δε­χθεί τον ίδιο. Γι’ αυ­τό νιώ­θει την ανά­γκη να πλη­ρο­φο­ρή­σει τον Δη­μιουρ­γό στο εξαι­ρε­τι­κά λι­τό ποί­η­μα (με τί­τλο «Θέ­ση»), που υπο­δη­λώ­νει ένα ασύλ­λη­πτο δέ­ος μπρο­στά στο ποι­η­τι­κό υπο­κεί­με­νο:    

Εί­ναι κα­τει­λημ­μέ­νη, Θεέ
από τον ξέ­νο.
(Β, Στα ξέ­να, 48)^[1] 

Εδώ πρό­κει­ται, σκέ­φτο­μαι, όχι μο­νά­χα για τον Χρι­στό, αλ­λά και για τον ξέ­νο που εί­ναι ο κα­θέ­νας μας, κυ­ρί­ως ο ποι­η­τής, ως δη­μιουρ­γι­κό εγώ, όταν εί­ναι μό­νος και, άθε­λά του, αντι­κρί­ζει τον εαυ­τό του. Τό­τε, βλέ­πει το κοι­νω­νι­κό εγώ του να υφαρ­πά­ζει ένα ση­μα­ντι­κό κομ­μά­τι του αλη­θι­νού εαυ­τού του. Ωστό­σο, αν δεν συ­να­ντή­σεις τον ξέ­νο και αν δεν νιώ­σεις ξέ­νος, δεν θα δεις πο­τέ το πρό­σω­πό σου στον κα­θρέ­φτη σαν τον άλ­λο που εί­σαι, δεν θα ει­σχω­ρή­σεις πο­τέ στην ει­κό­να σου να ανα­κα­λύ­ψεις πό­σο πολ­λά ετε­ρό­κλι­τα θραύ­σμα­τα την απαρ­τί­ζουν. Κο­ντο­λο­γίς, δεν θα οδη­γη­θείς πο­τέ σε μια ικα­νο­ποι­η­τι­κή δό­ση αυ­το­γνω­σί­ας.
Αυ­τή η εγ­γε­νής ιδιό­τη­τα του ξέ­νου κά­νει τον ποι­η­τή να βλέ­πει από από­στα­ση τον άν­θρω­πο και τους μύ­θους του, να ανα­τρέ­πει τα ιε­ρά και τα κα­θιε­ρω­μέ­να. Ποιους και για­τί τι­μω­ρεί ο Δη­μιουρ­γός, σύμ­φω­να με την Αγία Γρα­φή; Ο Κάιν θυ­σί­α­σε σπαρ­τά, ο Άβελ ποί­μνια, «μα προ­τι­μή­θη­κε η θυ­σία ποι­μνί­ων του Άβελ» (Β, Ο άν­θρω­πος μό­νος, 95). Το πα­θη­τι­κό ρή­μα ει­σά­γει στο ποί­η­μα μια αό­ρα­τη εξου­σία. Ο ποι­η­τής απα­ντά πλα­γί­ως στην ερώ­τη­ση «Λοι­πόν ποιος Πρώ­τος ζή­τη­σε αί­μα;», πριν ακό­μα τη θέ­σει. Απα­ντά ξα­νά όταν γρά­φει με κε­φα­λαίο Π τη λέ­ξη «Πρώ­τος». Αγνο­εί­ται σκο­πί­μως η αγνή πρό­θε­ση του Άβελ, κα­θώς θέ­τει σε αμ­φι­σβή­τη­ση την πα­ντο­δυ­να­μία του Πρώ­του. Οι σχέ­σεις δη­μιουρ­γί­ας και φό­νου ανοί­γουν διά­πλα­τα μπρο­στά μας τη συ­μπα­ντι­κή πόρ­τα να δια­βά­σου­με τον Γιάν­νη Βαρ­βέ­ρη μέ­σα από την Πα­ρε­ξή­γη­ση του Albert Camus.
Και ο Ιη­σούς, ποι­η­τής, και ας μην έγρα­ψε πο­τέ ο ίδιος, κι ας άφη­σε τους Ευαγ­γε­λι­στές Του να κα­τα­γρά­ψουν τον δι­κό Του ποι­η­τι­κό-πα­ρα­βο­λι­κό λό­γο, γνή­σιος επα­να­στά­της ακό­μη και ανά­με­σα στις λέ­ξεις «ει­ρή­νη υμίν», μας απο­κα­λύ­πτει το «μυ­στι­κό του Δεί­πνου»:

«Ενά­ρε­τοι κι αμαρ­τω­λοί λοι­πόν, παι­διά μου
όλοι μια μέ­ρα θα συγ­χω­ρε­θούν
εκτός απ’ τους δει­λούς εκεί­νους
που δεν τολ­μή­σα­νε να με προ­δώ­σουν».
(Β, Ο άν­θρω­πος μό­νος, 120-21)

Για ποιο πράγ­μα να συγ­χω­ρε­θεί ο ανα­μάρ­τη­τος; Η απά­ντη­ση βρί­σκε­ται στις λέ­ξεις «που δεν τολ­μή­σα­νε». Ο Ιη­σούς, εν­σάρ­κω­ση του θεί­ου λό­γου, δεν μπο­ρεί να έχει την ιδιό­τη­τα του συ­νη­γό­ρου του αμαρ­τω­λού. Εντού­τοις, κα­λεί το σύ­νο­λο της αν­θρω­πό­τη­τας σε αυ­τό που, προ­φα­νώς υπο­κρι­τι­κά, απο­κα­λού­με αμαρ­τία∙ αφαι­ρεί από το πρό­σω­πό μας τη μά­σκα του ανα­μάρ­τη­του και από το νου μας την ψευ­δαί­σθη­ση της κα­λής πρό­θε­σης.
Ο ποι­η­τής δεν ανή­κει στους δει­λούς. Γρά­φει για­τί επα­να­στα­τεί, ανα­τρέ­πει, προ­δί­δει. Το ρή­μα «προ­δί­δω» προ­έρ­χε­ται από το αρ­χαίο «προ­δί­δω­μι» που ση­μαί­νει δί­νω εκ των προ­τέ­ρων, προ­πλη­ρώ­νω. Άρα, όταν προ­δί­δου­με, με την ετυ­μο­λο­γι­κή έν­νοια του­λά­χι­στον, δη­λα­δή με ση­μα­σία που κυ­ριαρ­χού­σε σε ένα μα­κρι­νό πα­ρελ­θόν, πλη­ρώ­νου­με για πράγ­μα­τα που δεν χρω­στά­με, που προ­φα­νώς δεν τολ­μή­σα­με να κά­νου­με. Και ίσως που ξέ­ρου­με ότι δεν θα τολ­μή­σου­με πο­τέ. Αυ­τό κι αν εί­ναι αμαρ­τία, προ­δο­σία, αλ­λά και επι­βε­βαί­ω­ση της γνη­σιό­τη­τάς μας, ένα πρω­το­φα­νές πα­ρά­δο­ξο: να μην τολ­μάς να προ­δώ­σεις, ενώ το επι­θυ­μείς δια­κα­ώς, για να μεί­νεις πι­στός στην ποι­η­τι­κή αλή­θεια, σε μια απο­γύ­μνω­ση ή και ανέκ­φρα­ση του λό­γου. Ας προ­σθέ­σου­με ότι ο Ιη­σούς μι­λά στο τρί­το πρό­σω­πο. Οι προ­βλέ­ψεις Του δεν αφο­ρούν στους μα­θη­τές Του. Όλοι δι­κή Του επι­λο­γή, ποι­η­τές και εκεί­νοι, δεν ανή­κουν στους δει­λούς. Ο Βαρ­βέ­ρης προ­βάλ­λει ένα Χρι­στό επα­να­στά­τη, χω­ρίς να πα­ρα­πέ­μπει στον Κα­ζαν­τζά­κη. Μας θυ­μί­ζει ότι κου­βα­λά­με τις αμαρ­τί­ες του πρώ­του αν­θρώ­που, του Αδάμ, ενώ ο Θε­άν­θρω­πος θυ­σιά­ζε­ται για να μας σώ­σει από την αμαρ­τία. Ποια αμαρ­τία; Η θεϊ­κή και συ­νά­μα αν­θρώ­πι­νη αλ­λη­λεγ­γύη Του προς τον αμαρ­τω­λό Τον φέρ­νει πιο κο­ντά στην κα­τα­νό­η­ση της αν­θρώ­πι­νης φύ­σης και αδυ­να­μί­ας, σκε­πτι­κό που αναι­ρεί την ανά­γκη για σω­τη­ρία, αμ­φι­σβη­τεί την ίδια την απο­στο­λή Του.
Το ποι­η­τι­κό υπο­κεί­με­νο βλέ­πει τη βά­πτι­ση ως το αντί­θε­το από τη συ­νή­θη ση­μα­σία που της απο­δί­δουν πι­στοί και εκ­κλη­σία. Δεν μας απαλ­λάσ­σει από τις αμαρ­τί­ες, το αντί­θε­το μά­λι­στα. Μας προσ­δί­δει ει­κο­νι­κές, πα­ρα­μυ­θι­κές σχε­δόν, αμαρ­τί­ες (Β, Ο άν­θρω­πος μό­νος, 132). Το ίδιο και η σω­τη­ρία∙ δεν εί­ναι λύ­τρω­ση από την απο­τυ­χία που υπο­νο­εί η λέ­ξη «αμαρ­τία» αλ­λά εφη­συ­χα­σμός:

Κίν­δυ­νος μέ­γας
κι απ’ τον οποίο με τη φυ­γή μας
πρέ­πει να σω­θού­με.
(Β, Ο άν­θρω­πος μό­νος, 133)

Η πο­λυ­ση­μία της αμαρ­τί­ας γί­νε­ται προ­φα­νής στα βι­βλι­κά ποι­ή­μα­τα. Στις τέσ­σε­ρεις αφη­γή­σεις με τί­τλο «Ασω­τία και υπο­δο­χή της» (Β, Ο άν­θρω­πος μό­νος, 106-10), ο υπά­κουος γιος, ο ενά­ρε­τος, δεν εί­ναι ανά­με­σα στους πρω­τα­γω­νι­στές της πα­ρα­βο­λής. Υπάρ­χει αο­ρί­στως σαν αδελ­φός, που ίσως και να μη γεν­νή­θη­κε ακό­μη. «Κι ο αδελ­φός σου πέ­θα­νε / προ­τού να γεν­νη­θεί» (107), πλη­ρο­φο­ρεί τον Άσω­το ο Πα­τέ­ρας, με τα ρή­μα­τα «πέ­θα­νε» και «γεν­νη­θεί» να έχουν έντο­νη αλ­λη­γο­ρι­κή ση­μα­σία. Δεν πρό­κει­ται για κο­σμι­κό αλ­λά για κα­θα­ρά ποι­η­τι­κό-μυ­θο­πλα­στι­κό χρό­νο. Ο Αδελ­φός θα γεν­νη­θεί όταν επι­στρέ­ψει ο Άσω­τος, όταν η με­τά­νοια για την ασω­τία γί­νει απο­δε­κτή από τον Πα­τέ­ρα, από την εξου­σία. Τό­τε θα πά­ρει τη θέ­ση του στην πα­ρα­βο­λή. Και σε λί­γο ο πα­τέ­ρας μοιά­ζει να υπα­να­χω­ρεί. Δεν έχει μια ολό­δι­κή του, κα­θα­ρή ει­κό­να των συμ­βά­ντων: «Έχω για μό­νη μου πα­ρη­γο­ριά τον αδελ­φό σου» (109). Ο άσω­τος πρέ­πει να δια­τη­ρή­σει την ιδιό­τη­τα του ασώ­του, δια­φο­ρε­τι­κά ο αδελ­φός θα εί­ναι σαν να μην υπήρ­ξε πο­τέ. Ο άλ­λος γιος δεν έχει δι­κή του αυ­τό­νο­μη ταυ­τό­τη­τα∙ εί­ναι αδελ­φός. Και υπάρ­χει απο­κλει­στι­κά για­τί ο αδελ­φός του τόλ­μη­σε να πα­ρα­βεί τους κα­νό­νες. Ή μή­πως όχι; «Μια θα ’ν’ η ευ­χή μου: / όρ­θιος μα­κριά μας πια να ζή­σεις» (109). Για να συ­μπε­ρά­νει σε λί­γο με ένα στί­χο που επε­ξη­γεί την έν­νοια ενός ασυ­νή­θους αμαρ­τή­μα­τος, αυ­τού που αυ­το­α­ναι­ρεί­ται, που γεν­νιέ­ται και υπάρ­χει μό­νο μέ­σα στην ποί­η­ση, κυ­ρί­ως στη συ­γκε­κρι­μέ­νη ποί­η­ση του Βαρ­βέ­ρη: «Μό­νη ασω­τία οι λέ­ξεις και τα αι­σθή­μα­τα» (110).
Η ανο­μία έχει τέ­τοια ση­μα­σία μέ­σα στον ποι­η­τι­κό λό­γο που προσ­διο­ρί­ζει τον πα­ρα­βά­τη και πο­λύ πε­ρισ­σό­τε­ρο τον υπά­κουο, αυ­τόν που δεν τόλ­μη­σε. Σε άλ­λο ποί­η­μα, άλ­λη βι­βλι­κή πα­ρα­βο­λή, το πρό­βα­το συμ­βο­λί­ζει απο­κλει­στι­κά την υπα­κοή, ενώ τα μη απο­λω­λό­τα πρό­βα­τα, όπως ο κα­λός γιος, οφεί­λουν την οντό­τη­τά τους στο απο­λω­λός:

Η πα­ρα­δο­ξο­λο­γία κρύ­βει μια απει­λη­τι­κή αλή­θεια. Οι έν­νοιες που δη­μιουρ­γού­με, για να αντέ­ξου­με την ανία της ύπαρ­ξης, εί­ναι στην πραγ­μα­τι­κό­τη­τα σο­φι­στεί­ες∙ μας κά­νουν να υπο­φέ­ρου­με πε­ρισ­σό­τε­ρο, δεν μας δια­σκε­δά­ζουν καν, δι­καιο­λο­γούν τη θλί­ψη μας, την ατε­λεί­ω­τη μο­να­ξιά μας στο σύ­μπαν, όπως υπο­νο­εί ο τί­τλος της συλ­λο­γής Ο άν­θρω­πος μό­νος (2009), με ήρω­ες πρό­σω­πα από την Πα­λαιά και την Και­νή Δια­θή­κη.
Η ανα­τρο­πή εί­ναι η πιο συ­νή­θης τε­χνι­κή σε αυ­τά τα ποι­ή­μα­τα. Η πα­ροι­μιώ­δης υπο­μο­νή του Ιώβ, που μας έδω­σε το γνω­στό στε­ρε­ό­τυ­πο «ιώ­βεια υπο­μο­νή», έχει κύ­ριο στό­χο την εξέ­γερ­ση των αιώ­νιων προ­βά­των, αυ­τών που έμει­ναν στο μα­ντρί. Στο ποί­η­μα «Η προ­δο­σία του Ιώβ» η υπο­μο­νή έχει τα όριά της, σύμ­φω­να με τη λαϊ­κή ρή­ση, αλ­λά για­τί εί­ναι μια μορ­φή αυ­το­κα­τα­πί­ε­σης που οδη­γεί στην επα­νά­στα­ση. Ο Ιώβ λέ­ει:

Ο πό­νος που προ­κα­λεί το αλά­τι εξει­κο­νί­ζει μάλ­λον την επώ­δυ­νη λο­γι­κή, όταν μας απο­κα­λύ­πτει την αδι­κία. Μας κά­νει να ανα­ρω­τη­θού­με για­τί να προ­σφέ­ρο­νται θυ­σία τα ζώα, για­τί να τι­μω­ρεί­ται ο δί­καιος, σκέ­ψεις που μας προ­ε­τοι­μά­ζουν για επα­νά­στα­ση, έστω και πά­νω σε γαϊ­δού­ρι, έστω και αν δεν επι­τρέ­πει ο σω­μα­τό­τυ­πος –με­τα­φο­ρι­κώς, ει­κά­ζω– να το κα­βα­λή­σου­με (A, Ανα­πή­ρων πο­λέ­μου, 123).
Όταν ο Γιάν­νης Βαρ­βέ­ρης γρά­φει «η έρη­μος έγι­νε / για να πε­ρι­φρο­νού­με τις οά­σεις» (Β, Στα ξέ­να, 16), συ­νει­δη­το­ποιού­με ότι η έρη­μος δεν μας χα­ρί­ζε­ται∙ μας προ­κα­λεί και πε­ρι­μέ­νει να κα­τα­κτη­θεί. Υπάρ­χουν ψυ­χές στιγ­μα­τι­σμέ­νες με το δώ­ρο της ποί­η­σης. Μό­νο αυ­τές θα μπο­ρέ­σουν να προ­σπε­ρά­σουν τον πει­ρα­σμό (ή τον αντι­κα­το­πτρι­σμό) των οά­σε­ων, για να ζή­σουν στην έρη­μο, όπως ο Ιη­σούς. Και κα­θώς στη δια­δι­κα­σία χά­νου­με την όα­ση, πραγ­μα­τι­κή ή ψευ­δαι­σθη­τι­κή, που κερ­δί­σα­με με στε­ρή­σεις, αυ­τή η νέα «κα­τά­κτη­ση» θα εί­ναι το κέρ­δος μας, όπως γρά­φει σε δύο πυ­κνούς στί­χους: «Πε­ριου­σία μας εί­ναι / ό,τι έχου­με χά­σει.» (Β, Στα ξέ­να, 45)
Οι γο­νείς μας, πο­λύ­τι­μη πε­ριου­σία που χά­νου­με στη φυ­σιο­λο­γι­κή ροή των πραγ­μά­των, πα­ρα­μέ­νουν ζω­ντα­νοί εί­τε με τη γέν­νη­ση των παι­διών μας εί­τε με την αγά­πη και την κο­σμο­α­ντί­λη­ψη που μας κλη­ρο­δό­τη­σαν. Το αντί­στρο­φο θα ήταν δυ­σβά­στα­χτο. Στο ποί­η­μα «Προ­θρή­νος» σκέ­φτε­ται με τρό­μο μια ζωή χει­ρό­τε­ρη από θά­να­το για τη μη­τέ­ρα του, με την έν­νοια της προ­δο­σί­ας-προ­πλη­ρω­μής να επα­νέρ­χε­ται:

Ίσως πά­λι η υπε­ρή­λι­κη μη­τέ­ρα με­του­σιώ­νε­ται σε αλ­λη­γο­ρία της μα­κρο­ζω­ί­ας, προ­βλέ­πει και ζει το θά­να­το του παι­διού της και, μη­τέ­ρα ποι­η­τή, απο­κτά την ποι­η­τι­κή εξου­σία να εξορ­κί­σει το κα­κό.
Η δύ­να­μη των ποι­η­τών να απο­νέ­μουν αθα­να­σία με το έρ­γο τους ξε­κί­νη­σε στην Αρ­χαιό­τη­τα με τη Σαπ­φώ και τον Πίν­δα­ρο και επα­νήλ­θε στην Ανα­γέν­νη­ση. Ο Γιάν­νης Βαρ­βέ­ρης επι­νο­εί μια αθα­να­σία, με τις δύο μορ­φές που της απο­δί­δει ο Πλά­των στο Συ­μπό­σιο, προ­ερ­χό­με­νες η μία από τους απο­γό­νους και η άλ­λη από την τέ­χνη (209 C-D), όταν πα­ντρεύ­ει τους γο­νείς του, αυ­τή τη φο­ρά μέ­σα σε ένα ποί­η­μα που δη­μο­σιεύ­ει σε βι­βλίο:

Οι σχέ­σεις μη­τέ­ρας-παι­διού εί­ναι ένας κρί­κος της αιω­νιό­τη­τας. Ζουν μέ­σα σε κα­το­πτρι­κό, και όχι ορι­ζό­ντιο χρό­νο:

σχέ­σεις μη­τέ­ρας-παι­διού εί­ναι ένας κρί­κος της αιω­νιό­τη­τας. Ζουν μέ­σα σε κα­το­πτρι­κό, και όχι ορι­ζό­ντιο χρό­νο:

Και λί­γο πριν:

Ένα εί­ναι βέ­βαιο∙ εί­τε ζω­ντα­νή εί­τε νε­κρή η μη­τέ­ρα, ο θρή­νος της θα αντη­χεί μέ­σα στην αιω­νιό­τη­τα.
Ο μυ­θο­λο­γι­κός χρό­νος χα­ρί­ζει στη μη­τέ­ρα συμ­βο­λι­κή μορ­φή και ίσως μας πα­ρα­πέ­μπει στη Γαία που μας γεν­νά και πα­ρα­μέ­νει εκεί να ανα­ζω­ο­γο­νη­θεί με τη σάρ­κα μας. Ο ποι­η­τι­κός χρό­νος απο­τε­λεί ένα αέ­ναο πα­ρόν. «Φυ­λά­ξου μά­να∙ γεν­νιέ­μαι» (Α, Το ράμ­φος, 58), προει­δο­ποιεί το ποι­η­τι­κό εγώ. Η γέν­νη­ση ποι­η­τή δεν εί­ναι ού­τε τυ­χαίο ού­τε ανώ­δυ­νο συμ­βάν, κυ­ρί­ως για τη μη­τέ­ρα του που αλ­λά­ζει εντε­λώς υπό­στα­ση. Το γε­γο­νός ότι στην κη­δεία της μη­τέ­ρας του Κα­βά­φη βρί­σκε­ται ο γιος της δί­νει στο θά­να­τό της μια χροιά αθα­να­σί­ας, σαν να μην πέ­θα­νε πο­τέ:

Ο πα­τέ­ρας εί­ναι μια βι­βλι­κή μορ­φή, ένας πα­τριάρ­χης. Ο ποι­η­τής ζει το πα­ρελ­θόν, ανα­ζη­τώ­ντας τη συ­νέ­χεια μέ­σα από τους γο­νείς του. Συ­νά­μα, ζει μα­κριά από τον ιστο­ρι­κό χρό­νο και τον πραγ­μα­τι­κό εαυ­τό του. Πί­σω του στέ­κε­ται αυ­τό­νο­μος, ανε­λέ­η­τος ο κα­θρέ­φτης, που μας βλέ­πει και όταν ακό­μη του γυ­ρί­ζου­με την πλά­τη, για να ζή­σου­με τά­χα στον πραγ­μα­τι­κό κό­σμο.
Όταν πε­θά­νει ο πα­τέ­ρας, τό­τε ο γιος παίρ­νει τη θέ­ση του, παίρ­νει σει­ρά, σε ση­μείο που ταυ­τί­ζε­ται με τον νε­κρό πα­τέ­ρα:

Ο ποι­η­τής ανα­πο­λεί τα παι­δι­κά του χρό­νια, όταν πή­γαι­νε με τον πα­τέ­ρα του να πε­τά­ξουν χαρ­τα­ε­τό:

Μα­κρι­νή, μα­κρό­συρ­τη, η φω­νή ή μή­πως πρό­κει­ται για σχή­μα λό­γου που συγ­γε­νεύ­ει με την υπαλ­λα­γή (ανταλ­λα­γή νο­ή­μα­τος με άλ­λη λέ­ξη στην ίδια φρά­ση); Του πα­τέ­ρα η μα­κρι­νή φω­νή εί­ναι η φω­νή που ο ποι­η­τής ακού­ει από μα­κριά, από άλ­λο χω­ρό­χρο­νο, την ακού­ει τώ­ρα με­γά­λος, με τον πα­τέ­ρα νε­κρό. Παί­ζει ανά­με­σα σε δύο κα­τη­γο­ρί­ες χρό­νου, τον αν­θρώ­πι­νο και τον υπερ­πραγ­μα­τι­κό. Κα­θώς ο ιε­ρός χρό­νος ακυ­ρώ­νει τον ιστο­ρι­κό, η ποί­η­ση του Βαρ­βέ­ρη μάς με­τα­φέ­ρει σε ένα μη-χρό­νο, ακό­μη και όταν υπάρ­χουν χρο­νι­κά όρια:

Ο ποι­η­τής ζει στο πα­ρόν, προ­βλέ­πει και νο­σταλ­γεί το μέλ­λον:

Εξάλ­λου ο ποι­η­τι­κός χρό­νος ανή­κει στην αέ­ναη επι­στρο­φή. Εί­μα­στε πά­ντα κά­που εκεί κο­ντά σαν ενέρ­γεια που βοη­θά το σύ­μπαν να γυ­ρί­ζει:

Ο λό­γος των τε­θνε­ώ­των συ­νε­χί­ζει το λό­γο των ζώ­ντων:

Πρό­κει­ται για παι­χνί­δι με τους φθόγ­γους, ίσως και για προ­σπά­θεια να ανα­δει­χθεί η δύ­να­μη του ση­μαί­νο­ντος που πα­ρά­γει νέα ση­μαι­νό­με­να. Το μά­θη­μα που αντλού­με: τα χιό­νια πά­ντα λιώ­νουν, τα χρό­νια πά­ντα κυ­λούν και φεύ­γουν, όσα και αν εί­ναι. Η αιω­νιό­τη­τα εί­ναι μια μορ­φή αχρο­νί­ας∙ δεν έχει χώ­ρο για τον θνη­τό.

«Ο Βαρ­βέ­ρης ήταν σί­γου­ρα ένας άν­θρω­πος που έζη­σε για πο­λύ με τα όρια. Τα επι­ζη­τού­σε και συ­νά­μα ήθε­λε να τα υπερ­βεί», γρά­φει ο Αλέ­ξης Ζή­ρας («Ο Γιάν­νης Βαρ­βέ­ρης, οι δε­ο­ντο­λο­γί­ες και οι φαρ­μα­κεί­ες της τέ­χνης», Οδός Πα­νός 159, Μάιος-Αύ­γου­στος 2013, σ. 27. Αφιέ­ρω­μα στον Γιάν­νη Βαρ­βέ­ρη). Στην ποί­η­ση του Βαρ­βέ­ρη ο Γκιού­λι­βερ ανά­γε­ται σε θε­ό­τη­τα που δεν πέ­θα­νε –Νί­τσε–, κοι­μά­ται. Ωστό­σο, ο άν­θρω­πος εν­δύ­ε­ται τον ύπνο του και ανα­ζω­ο­γο­νού­νται και οι δύο όσο ο γί­γα­ντας κοι­μά­ται (Α, Ο θά­να­τος το στρώ­νει, 198), αντί­θε­τα με την Αλί­κη και το βα­σι­λιά. Ο ίδιος νιώ­θει σαν να βρί­σκε­ται «μέ­σα σε ποί­η­μα / άλ­λου» (Α, Πιά­νο βυ­θού, 266). Αν το ποί­η­μα εί­ναι μνή­μα, το εσω­τε­ρι­κό νε­κρο­τα­φείο απο­τε­λεί ένα κομ­μά­τι του ασυ­νει­δή­του και όταν ακό­μη κρύ­βε­ται σε ποί­η­μα. Δεν εί­ναι τυ­χαία η επι­λο­γή των στί­χων του Léo Ferré σε μό­το, «La mort la mort / Toujours recommencée» (Α, Ο θά­να­τος το στρώ­νει, 189), πα­ραλ­λα­γή στί­χου του Stéphane Mallarmé, από το ποί­η­μα «Le cimetière marin», όπου οι λέ­ξεις «κοι­μη­τή­ρι» και «θα­λασ­σι­νό» του τί­τλου ενώ­νο­νται, για να με­τα­τρέ­ψουν τη θά­λασ­σα σε θά­να­το, σχε­δόν ομό­η­χες λέ­ξεις στη γαλ­λι­κή, mer, mort, στη δια­δρο­μή της από το ποί­η­μα στο τρα­γού­δι, όταν αυ­τή η ίδια θά­λασ­σα ήταν νω­ρί­τε­ρα διέ­ξο­δος από τον κλει­στό χώ­ρο:

Ζω σ’ ένα δω­μά­τιο
γε­μά­το πί­να­κες ζω­γρα­φι­κής
                    που απει­κο­νί­ζουν
                        θά­λασ­σες.                 (Α, Εν φα­ντα­σία και λό­γω, 20)

Εδώ, μέ­σα από την τέ­χνη, η πραγ­μα­τι­κό­τη­τα ανα­τρέ­πε­ται. Η θά­λασ­σα, ακρι­βώς επει­δή υπάρ­χει σε απει­κό­νι­ση, ανοί­γει την πόρ­τα του κλει­στού χώ­ρου προς την ύπαρ­ξη. Το ψυ­χα­να­λυ­τι­κό Έρως-Θά­να­τος πα­ρα­χω­ρεί τη θέ­ση του στο υπαρ­ξια­κό Ποί­η­ση-Θά­να­τος.
Αμ­φί­ση­μο σύμ­βο­λο, ο κα­θρέ­φτης οδη­γεί στη γνώ­ση με τις ίδιες λέ­ξεις που την κρύ­βει, από την πρώ­τη ποι­η­τι­κή συλ­λο­γή του Βαρ­βέ­ρη:

εί­μαι τυ­φλός και πλή­ρης
πα­ρα­δο­μέ­νος στους πο­λυ­ε­δρι­κούς κα­θρέ­φτες σας                 (Α, Εν φα­ντα­σία και λό­γω, 23).

Απο­κα­λύ­πτε­ται η πο­λύ­ση­μη ταυ­τό­τη­τα του ποι­η­τή. Ποιος γρά­φει το ποί­η­μα, εγώ ή κά­ποιο εί­δω­λό μου στον κα­θρέ­φτη; Μια ορια­κή στιγ­μή στην πο­ρεία κά­θε ποι­η­τή, όταν νιώ­σει την ανά­γκη να προσ­διο­ρί­σει την ποι­η­τι­κή του υπό­στα­ση:

Όπως εί­ναι βέ­βαιο ότι ο ποι­η­τής πα­ρα­μέ­νει αγέ­ρω­χος, ασυμ­βί­βα­στος και στο θά­να­το:

Τί­τλος του ποι­ή­μα­τος: «;Ανέκ­δο­το;», αστείο και μη δη­μο­σιευ­μέ­νο, ανά­με­σα σε ερω­τη­μα­τι­κά, σε αέ­ναη αυ­το­αμ­φι­σβή­τη­ση, σε αέ­ναη ανα­μο­νή να γί­νει γρα­πτός λό­γος. 
Στα­θε­ρό χα­ρα­κτη­ρι­στι­κό του Γιάν­νη Βαρ­βέ­ρη: νιώ­θει ανα­κού­φι­ση να ανα­τρέ­πει με τρό­πο κω­μι­κό την επα­νά­στα­ση που δια­κη­ρύσ­σει και μα­ζί τη νέα ανα­τρο­πή που κα­ρα­δο­κεί μέ­σα στην ποί­η­ση-κά­το­πτρο:

Η δύ­να­μη της ποί­η­σης: προ­σκα­λεί σε επα­νά­στα­ση που ένα πρες-πα­πιέ τής αρ­κεί για να μην απο­τύ­χει. Ή μή­πως όχι; Υπέρ­τα­τη ανα­τρο­πή: ένα ποί­η­μα στη μη­τέ­ρα του που τε­λειώ­νει με τις λέ­ξεις: