Ηρόστρατος: Σύνδρομο ή σύμπλεγμα

Πολλοί, ίσως οι περισσότεροι, γνωρίζουν το όνομα του Ηρόστρατου. Και από αυτή την άποψη ο Ηρόστρατος πέτυχε το σκοπό του. Ο «δοξομανής», όπως συχνά αναφέρεται, έκαψε το Ναό της Αρτέμιδος στην Έφεσο, ένα από τα επτά θαύματα του κόσμου, ώστε να μείνει στην Ιστορία. Και πράγματι το όνομά του καταγράφηκε και συνδέθηκε με το αρνητικό και την καταστροφή, έγινε ο ήρωάς τους. Ίσως για να επιβεβαιώσει ότι κάθε δημιουργία είναι άρρηκτα δεμένη με κάποιου τύπου καταστροφή. Όχι βέβαια με τον τρόπο του Ηρόστρατου. Άλλωστε εκείνος έστησε απλώς το όνομά του στις στάχτες του ναού της Αρτέμιδος όπως ένας κοινός δολοφόνος. Κι αυτό ήταν όλο. Δεν ύψωσε άλλον ναό στη θέση του. Θα μπορούσε μάλιστα εύλογα να ισχυριστεί κανείς πως θέλησε να υψώσει αυτό το όνομα, το όνομά του, στην εκθετική δύναμη του θαύματος για να χρησιμοποιείται μετωνυμικά το όνομα «Ηρόστρατος» στη θέση του ονόματος «ναός της Αρτέμιδος». Πράγμα το οποίο σε μεγάλο βαθμό πέτυχε. Από τις φλόγες του ναού ο καπνός σχημάτισε στον ουρανό της δόξας το όνομά του. Ίσα-ίσα για να δείξει το μέγεθος της φιλοδοξίας του «δοξομανούς», ο οποίος δεν ορρωδεί έναντι ουδενός· αλλά κυρίως για να επικυρώσει πως η καταστροφή είναι κάποτε πιο δυνατή από τη δημιουργία, είναι αρκετή για να υψώσει ένα όνομα στην κορυφή. Η περίπτωσή του δεν είναι παρά μια άλλη, πιο ανώδυνη, όψη ιστορικών γεγονότων που αιματοκύλισαν τον κόσμο εγγράφοντας έτσι αντίστοιχα ονόματα στη σκοτεινή πλευρά της Ιστορίας με στάχτη και με αίμα. Αυτό για να δοξαστεί εξίσου το μίσος και η ισχύς της καταστροφής ως ένα ανθρώπινο κινούν που οδηγεί τα πνεύματα και συμπαρασύρει πολλούς στη θολότητα και στη μανία του.

Για να μείνουμε όμως στο παράδειγμα του Ηρόστρατου, όπου η δύναμη της καταστροφής στοχεύει τον πολιτισμό, δεν λείπουν οι απόγονοί του, εκείνοι που παρέλαβαν τη σκυτάλη του μίσους για να καταστρέψουν ή να επιχειρήσουν να καταστρέψουν μια πόλη, ένα έργο, έναν δημιουργό. Εκείνοι που θέλησαν να λειτουργήσουν με σεισμική δύναμη εναντίον της αρχιτεκτονικής, με κατεδαφιστική μανία εναντίον της λογοτεχνίας, της γλυπτικής και της ζωγραφικής στο όνομα της θρησκείας, της ιδεολογίας, της ανάγκης, της προόδου ακόμη. Είναι όσοι χρειάζονται ένα άλλοθι για να επιδοθούν στο θεάρεστο έργο της καταστροφής και να ανεγείρουν το όνομά τους στη θέση του κατεστραμμένου, αυτού που απλώς λειτουργεί ως πρόσχημα και ως προκάλυμμα για να γκρεμίσουν. Στην ουσία δεν έχουν να προτείνουν τίποτε εκτός από την προβολή του μίσους, της κοντόθωρης λογικής του και του ψυχικού βασάνου τους. Γιατί μάλλον για ψυχικό βάσανο πρόκειται, που το πληρώνουν έργα άλλων, όσα μέσα στα χρόνια λαμβάνουν μνημειακή διάσταση και είναι περίβλεπτα.

Εξ αυτού και τίθεται το ερώτημα: στον Ηρόστρατο θα πρέπει να αποδοθεί ένα σύνδρομο ή κάποιο σύμπλεγμα; Συνήθως πάντως ως σύνδρομα καταγράφονται περιγραφές της συνύπαρξης συμπτωμάτων ή ενός νοσολογικού αστερισμού, οι οποίες λαμβάνουν το όνομα του περιγράφοντα, εκείνου που διατύπωσε για πρώτη φορά αυτή τη συν-δρομή. Σπανιότερα συνδέονται με κάτι από το περιεχόμενο της νόσου. Το σύνδρομο των πολλαπλών τικς που παρατήρησε ο κύριος Tourette πήρε το όνομά του, το σύνδρομο Raynaud αφορά μια αγγειοσυσπαστική διαταραχή που παρατήρησε πρώτος εκείνος που του έδωσε το όνομά του. Αντίθετα ως σύμπλεγμα αναφέρεται ένα ψυχικό πλέγμα η συνθήκη του οποίου καθορίζεται από μια συγκεκριμένη φαινομενολογία. Το σύμπλεγμα του Οιδίποδα αίφνης είναι ο συνδυασμός της πατροκτονίας με την αιμομιξία. Και αφορά τον ίδιο τον πάσχοντα, στον οποίο πρώτα απ’ όλους, παρατηρήθηκε ο εν λόγω συνδυασμός. Μετά από τον Οιδίποδα, που δεν είχε οιδιπόδειο αλλά το έφερε στο φως, όλοι οι υπόλοιποι διαθέτουν το αντίστοιχο σύμπλεγμα. Από αυτή την άποψη, αν και συχνά οι αναφορές στους απόγονους του Ηρόστρατου, που παρέλαβαν τη σκυτάλη από εκείνον, μιλούν για το σύνδρομο του Ηρόστρατου, θα ήταν δικαιότερο και ορθότερο να μιλάμε για σύμπλεγμα του Ηρόστρατου. Αφενός επειδή ο Ηρόστρατος υπήρξε ο πρώτος διδάξας και όχι ο πρώτος περιγράψας και αφ’ ετέρου επειδή πρόκειται ασφαλώς για μια συμπλεγματική ψυχική συνθήκη που κάνει σημαία της την καταστροφή σημαντικών έργων, απέναντι στο δέος που αυτά και οι δημιουργοί τους προκαλούν στον σκοτεινιασμένο νου του. Έργων δηλαδή που η επίθεση την οποία δέχονται με σκοπό την καταστροφή αποτελεί μέρος της επιβεβαίωσης της αξίας τους, η οποία περνάει από τη στενωπό όχι απλώς κάποιας αμφισβήτησης, αλλά μιας εν δυνάμει καταστροφής που επικυρώνει έτσι το εγνωσμένο κύρος της.  

Δεν είναι διόλου τυχαίο πως σχεδόν δεν υπάρχει σημαντικό έργο στην ιστορία της τέχνης και της λογοτεχνίας που να μην λοιδωρήθηκε στον καιρό του, που να μην επιχείρησαν να το αποδομήσουν και να το καταστρέψουν με τη μία ή την άλλη αφορμή στη συνέχεια· που να μην πέρασε από αυτή τη δοκιμασία: δοκιμάστηκε δηλαδή από τους έχοντες σε ελαφρύτερη ή βαρύτερη μορφή το σύμπλεγμα του Ηρόστρατου. Δεν χρειάζεται να αναφερθούν ονόματα δημιουργών, άλλοτε ένα μνημείο, κάποτε μια τέχνη στο σύνολό της, η ποίηση ας πούμε με βάση την επιθυμία όσων την εχθρεύονται αυτοκτονεί ή έχει προβλεφθεί το τέλος της μαζί με εκείνο της Ιστορίας ή της ζωγραφικής. Ασφαλώς όλα αυτά δεν ανήκουν παρά στον ταραγμένο νου όσων εζήλωσαν τη δόξα των δημιουργών που λάμπρυναν την τέχνη τους και πόρρω απέχουν για να τους φτάσουν. Ωστόσο είναι αρκετά κοντά ώστε να μπορούν να λιθοβοληθούν ή να δεχθούν την επίθεση του επισκέπτη του μουσείου, ώστε να προβληθεί το αναγκαίο μίσος. Κάποτε και την επίθεση του συλλέκτη που θα τα κλείσει στο σκοτάδι ή και των επιγόνων που διαχειρίζονται για ένα διάστημα την υστεροφημία του δημιουργού, το ίδιο το έργο δηλαδή από την άποψη της προβολής. Σε όλα αυτά ο Ηρόστρατος βρίσκεται εκεί, με τον φθόνο ο οποίος χρησιμοποιεί για μοχλό την επίζηλη δόξα. Αλλά όπως εκείνος βρίσκεται εκεί άλλο τόσο και η κάθε τέχνη που επιβιώνει, που ξέρει να επιβιώνει στις πλάτες εκείνων που έχουν αναλάβει καθένας με τις δυνάμεις του το πέρασμά της μέσα στο χρόνο. Ευτυχώς πλάι στους Ηρόστρατους οι μάστορες και οι τεχνίτες συνεχίζουν να σκαλίζουν την τέχνη τους και να της δίνουν την περιζήτητη συνέχεια. Εκεί δηλαδή όπου έχει μεγαλύτερη σημασία το έργο από τον δημιουργό και η δόξα του έργου είναι μεγαλύτερη από εκείνη του δημιουργού, σαν εκείνη του ανώνυμου και του αφανούς του δημοτικού τραγουδιού. Μια δόξα του συνεχίζει ν’ ακούγεται στ’ αυτιά μας χωρίς προσωπική υπογραφή. Μαζί της, από κοντά και η μυρωδιά από τους καπνούς της Εφέσου, μια συνοδεία της εν δυνάμει καταστροφής, της προβολής και της επιβολής του φθόνου επί της δημιουργίας.