To συγγραφικό έργο

«Συ­χνά με ανα­ζη­τώ σ’ εκεί­νο το αρι­στούρ­γη­μα που χά­θη­κε αύ­ταν­δρο στ΄ ανοι­χτά μιας πο­λύ­κρο­της ελ­λη­νι­κής δε­κα­ε­τί­ας: …από το στό­μα της πα­λιάς Remington…»
(Αχιλ­λέ­ας Κυ­ρια­κί­δης, Ση­μειώ­σεις για μια ιδιω­τι­κή θε­ω­ρία της λο­γο­τε­χνί­ας, Κί­χλη 2015)

——— ≈ ———

Υπάρ­χουν κεί­με­να που δεν κραυ­γά­ζουν τη νε­ω­τε­ρι­κό­τη­τά τους αλ­λά ερ­γά­ζο­νται υπο­νο­μευ­τι­κά: σι­γο­τρώ­γουν τις πα­ρα­δε­δο­μέ­νες συμ­βά­σεις, δια­σχί­ζουν τα μυ­θι­στο­ρη­μα­τι­κά εί­δη, δο­κι­μά­ζουν τα όρια αντο­χή τους. Τέ­τοια εί­ναι και η πε­ρί­πτω­ση του πρώ­του μυ­θι­στο­ρή­μα­τος του Γιάν­νη Πά­νου.

Κε­ντρι­κό θε­μα­τι­κό άξο­να στο ...από το στό­μα της πα­λιάς Remington... (¹1981, Κα­στα­νιώ­της ³1998) απο­τε­λεί η από­πει­ρα σκια­γρά­φη­σης της ζω­ής του Δη­μή­τριου, ενός δα­σκά­λου και πα­ρα­γνω­ρι­σμέ­νου συγ­γρα­φέα του με­σο­πο­λέ­μου από τα Δο­λια­νά Αρ­κα­δί­ας. Πα­ρα­κο­λου­θού­με την πο­ρεία του στον χώ­ρο και τον χρό­νο και τη δια­σταύ­ρω­ση της προ­σω­πι­κής του πε­ρι­πέ­τειας με τα ιστο­ρι­κά γε­γο­νό­τα που ση­μά­δε­ψαν την επο­χή του. Την αφή­γη­ση ανα­λαμ­βά­νει ένας ανώ­νυ­μος αφη­γη­τής, ανι­ψιός του Δη­μή­τριου, στη διά­θε­ση του οποί­ου βρί­σκε­ται πλού­σιο αρ­χεια­κό υλι­κό. Η βιο­γρα­φι­κή πρό­θε­ση που προ­βάλ­λε­ται στην αρ­χή, με­τα­σχη­μα­τί­ζε­ται σχε­δόν αμέ­σως. Η αντι­κει­με­νι­κή μα­τιά ενός «ερευ­νη­τή», που ανα­λαμ­βά­νει να εξε­τά­σει «επο­πτι­κά το φαι­νό­με­νο Δη­μή­τριος», ακο­λου­θώ­ντας «πι­στά τα γρα­πτά τεκ­μή­ρια», συμ­φύ­ρε­ται με την οπτι­κή ενός αυ­τό­πτη μάρ­τυ­ρα, που με την προ­σω­πι­κή του εμπλο­κή δια­κιν­δυ­νεύ­ει προ­σω­πι­κές κρί­σεις για πρό­σω­πα και πε­ρι­στα­τι­κά, «στον κύ­κλο των οποί­ων» κι­νή­θη­κε «κά­πο­τε με άλ­λη ιδιό­τη­τα». Η ιστο­ρία του Δη­μή­τριου με­τα­τρέ­πε­ται σχε­δόν εξαρ­χής και απο­δει­κνύ­ε­ται εν προ­ό­δω ως η απο­κλει­στι­κή αφορ­μή για συ­νε­χείς επι­στρο­φές στο τώ­ρα της αφή­γη­σης και στο ερ­γα­στή­ριο ενός αφη­γη­τή-συγ­γρα­φέα, ο οποί­ος σχο­λιά­ζει ανα­λυ­τι­κά τη δια­δι­κα­σία συγ­γρα­φής του μυ­θι­στο­ρή­μα­τος. Επι­πλέ­ον, το αυ­το­βιο­γρα­φι­κό συμ­βό­λαιο, κρύ­βε­ται ή απο­κα­λύ­πτε­ται με­ρι­κώς με διά­σπαρ­τες εν­δεί­ξεις. Η εκ νέ­ου ανά­συρ­ση και επι­κύ­ρω­σή του από εκεί­νον τον ανα­γνώ­στη, που θα ταυ­τί­σει βιο­γρά­φο-αφη­γη­τή (με το μα­κρό­συρ­το επί­θε­το, που κα­τά­γε­ται από την Τρί­πο­λη, με­γά­λω­σε στα πρώ­τα με­τα­πο­λε­μι­κά χρό­νια, και στο τώ­ρα της αφή­γη­σης εί­ναι τρια­ντά­ρης) με το όνο­μα του συγ­γρα­φέα στο εξώ­φυλ­λο του βι­βλί­ου, πε­ρι­πλέ­κει ακό­μα πε­ρισ­σό­τε­ρο την ει­δο­λο­γι­κή αστά­θεια του κει­μέ­νου κα­θι­στώ­ντας το ένα ιδιόρ­ρυθ­μό αυ­το­βιο­γρα­φι­κό μυ­θι­στό­ρη­μα συγ­γρα­φι­κής συ­νει­δη­το­ποί­η­σης.

H Λί­ζυ Τσι­ρι­μώ­κου, πε­ρι­γρά­φο­ντας με οξυ­δέρ­κεια την ει­δο­λο­γι­κή αστά­θεια του κει­μέ­νου, συ­νο­ψί­ζει:

Δεν έχει άδι­κο. Το κεί­με­νο προ­βάλ­λε­ται ως απο­τέ­λε­σμα νό­μι­μων φυ­σι­κά αλ­λά αντι­κρουό­με­νων προ­θέ­σε­ων, οι οποί­ες ανα­δει­κνύ­ουν τις εγ­γε­νείς αδυ­να­μί­ες κά­θε αυ­το­συ­νεί­δη­της αφή­γη­σης που προ­σπα­θεί να συ­ντο­νι­στεί προς την κα­τεύ­θυν­ση του συν­δυα­σμού Μύ­θου («το πε­ρί­τε­χνο κέ­ντη­μα της δα­ντέ­λας») και Ιστο­ρί­ας («η συ­νέ­πεια απέ­να­ντι στο υλι­κό και ο σε­βα­σμός της πε­ριρ­ρέ­ου­σας ατμό­σφαι­ρας»). Το πλού­σιο πα­ρα­θε­μα­τι­κό υλι­κό από τον χώ­ρο της πραγ­μα­τι­κό­τη­τας και της Ιστο­ρί­ας αντι­πα­ρα­τί­θε­ται συ­νε­χώς στα πα­ρα­θέ­μα­τα από τον χώ­ρο της λο­γο­τε­χνί­ας και η ανα­πό­φευ­κτη κα­τά­λη­ξη του ει­ρω­νι­κού χει­ρι­σμού από τον αφη­γη­τή εί­ναι ένα μυ­θι­στό­ρη­μα χω­ρίς τέ­λος. Το κεί­με­νο δεν τε­λειώ­νει απλώς με τον θά­να­το του βιο­γρα­φού­με­νου (τυ­πι­κό για μια βιο­γρα­φία) αλ­λά με την οδυ­νη­ρή συ­νει­δη­το­ποί­η­ση από τον αφη­γη­τή της αδυ­να­μί­ας ενός ορι­στι­κού τέ­λους. Η οποια­δή­πο­τε επι­λο­γή (και προ­βάλ­λο­νται τέσ­σε­ρις) θα οδη­γού­σε σε μια μά­ταιη, ελι­κοει­δή ανα­δί­πλω­ση του ίδιου σχή­μα­τος: «Τι απο­μέ­νει λοι­πόν: Μια ιστο­ρία χω­ρίς τέ­λος. Μια πα­λιά αμα­ξο­στοι­χία χω­ρίς μη­χα­νές. Ένας ατέρ­μων κο­χλί­ας» (σ. 337)

Προ­φα­νώς πρό­κει­ται κα­ταρ­χάς για ένα αν­θρω­πο­λο­γι­κά πο­λι­τι­κό μυ­θι­στό­ρη­μα που δια­γρά­φει κύ­κλους στα ερεί­πια της με­σο­πο­λε­μι­κής και με­τα­πο­λε­μι­κής Ελ­λά­δας, στα συ­ντρίμ­μια της Ιστο­ρί­ας, όχι με /ι/ μι­κρό, αλ­λά της Ιστο­ρί­ας «με το με­γά­λο της τσε­κού­ρι», όπως λέ­ει ο Πε­ρέκ. «Τα πραγ­μα­το­λο­γι­κά στοι­χεία-γε­γο­νό­τα, κα­τα­στά­σεις –εί­τε ανα­φέ­ρο­νται ρη­τά εί­τε δια­τρέ­χουν υπαι­νι­κτι­κά το κεί­με­νο, ελέγ­χο­νται απο­λύ­τως ακρι­βή και προ­ϋ­πο­θέ­τουν μια τεκ­μη­ρί­ω­ση που προ­κα­λεί ίλιγ­γο» επι­ση­μαί­νει η Χρ. Προ­κο­πά­κη υπο­μνη­μα­τί­ζο­ντας την Τρι­λο­γία του Τσίρ­κα. Ισχύ­ει ακρι­βώς το ίδιο.

Δεν θυ­μή­θη­κα τυ­χαία τις Ακυ­βέρ­νη­τες Πο­λι­τεί­ες. Ο Τσίρ­κας εί­ναι πα­ντα­χού πα­ρών, ιδιαί­τε­ρα στις σύ­ντο­μες δια­φυ­γές στην πο­λυ­πο­λι­τι­σμι­κή Αί­γυ­πτο (αλ­λά και στα ημε­ρο­λό­για ερ­γα­σί­ας του αφη­γη­τή) την επο­χή του πο­λέ­μου. Το βα­σα­νι­στι­κό δί­λημ­μα, γρα­φή ή δρά­ση, που ο Μά­νος Σι­μω­νί­δης συ­νο­ψί­ζει στο ερώ­τη­μα «Ρέ­μινγ­κτον ή μέ­τω­πο;» και αντι­με­τω­πί­ζει ου­σια­στι­κά και ο Δη­μή­τριος, δεν ηχεί ανα­δια­τυ­πω­μέ­νο συ­νε­χώς για κά­θε προ­ο­δευ­τι­κό συγ­γρα­φέα με κοι­νω­νι­κές ευαι­σθη­σί­ες, ακό­μα και για κά­ποιον, όπως ο αφη­γη­τής της Remington, που ανα­γνω­ρί­ζει «ότι το προ­ο­δευ­τι­κό στρα­τό­πε­δο εί­ναι από και­ρό ξέ­φρα­γο αμπέ­λι»;

Επί­σης, ως «μυ­θι­στό­ρη­μα αξιώ­σε­ων», όπως γρά­φει ο ίδιος της ο αφη­γη­τής, η Remington συν­θέ­τει έναν «πί­να­κα της ζω­ής», απο­τε­λεί μια συσ­σω­μά­τω­ση από ατο­μι­κές προ­σω­πι­κές ιστο­ρί­ες και «φλού­δες ζω­ής» που προ­στί­θε­νται αθροι­στι­κά γύ­ρω από την πυ­ρη­νι­κή του αφορ­μή: «Τα κα­τά Δη­μή­τριον και Ελέ­νη», δη­λα­δή, την ιστο­ρία ενός έρω­τα.

Προ­φα­νώς, επί­σης, η Remington εί­ναι ένα αυ­το­α­να­φο­ρι­κό μυ­θι­στό­ρη­μα με έμ­φα­ση στην έν­νοια και τις δυ­να­τό­τη­τες της ανα­πα­ρά­στα­σης αλ­λά και στη σχέ­ση της με το ατο­μι­κό βί­ω­μα ή τη συλ­λο­γι­κή εμπει­ρία· επι­φυ­λα­κτι­κό σε κά­θε εί­δους αντι­κει­με­νι­σμό, πα­ρα­κο­λου­θεί την αδιά­κο­πη κί­νη­ση του ιστο­ρι­κού εκ­κρε­μούς ανά­με­σα στους πό­λους του γε­γο­νό­τος και της διά της αφή­γη­σης ερ­μη­νεί­ας, και δε χά­νει ευ­και­ρία να σχο­λιά­σει την ίδια την κα­τα­σκευα­στι­κή του λο­γι­κή, επι­λέ­γο­ντας μά­λι­στα (ει­ρω­νι­κά) να αυ­το­τι­τλο­φο­ρη­θεί με από­σπα­σμα από κα­τηρ­γη­μέ­νη εκ­δο­χή του τέ­λους του.

Με την ίδια απο­δο­μη­τι­κή λο­γι­κή, τέ­λος, ατε­νί­ζει και το λο­γο­τε­χνι­κό πε­δίο, και την αέ­ναη μά­χη των άση­μων, ελασ­σό­νων και πα­ρα­γνω­ρι­σμέ­νων στον λο­γο­τε­χνι­κό Κα­νό­να. Για­τί στο βά­θος των συγ­γρα­φι­κών αντι­κα­το­πτρι­σμών της η Remington εί­ναι επί­σης ένα ατέ­λειω­το πε­δίο, όχι απλώς συγ­γρα­φι­κού δια­λό­γου αλ­λά και έντο­νων συγ­γρα­φι­κών αντα­γω­νι­σμών: η Ελέ­νη με τον Δη­μή­τριο δια­γκω­νί­ζο­νται σε «ασκή­σεις ύφους», ο θεί­ος υψώ­νε­ται πά­νω από τη λο­γο­τε­χνι­κή μας πα­ρά­δο­ση (Καρ­κα­βί­τσας, Πα­πα­δια­μά­ντης), συ­να­γω­νί­ζε­ται τον Τσίρ­κα και τολ­μά να κοι­τά­ξει κα­τά­μα­τα τον Σε­φέ­ρη, ο ανι­ψιός οι­κειο­ποιεί­ται ανε­ρυ­θρί­α­στα κεί­με­να του θεί­ου ανα­σύ­ρο­ντας διαρ­κώς νέα κεί­με­να από τα τέσ­σε­ρα μπα­ού­λα με το υλι­κό, και πά­ει λέ­γο­ντας…

Όσο για τον συγ­γρα­φέα, ο Δ. Ν. Μα­ρω­νί­της διά­βα­σε ήδη από το 1981 το βι­βλίο ως «απο­λο­γι­σμό» της ελ­λη­νι­κής πε­ζο­γρα­φι­κής πα­ρά­δο­σης και ση­μεί­ω­νε:

Η Remington, επί­σης, δεν εί­ναι κο­σμο­πο­λί­τι­κη μό­νο στη θε­μα­τι­κή της και τη γε­ω­γρα­φι­κή της εξα­κτί­νω­ση αλ­λά με εντυ­πω­σια­κό και ασυ­νή­θι­στο -για την κλει­στο­φο­βι­κή ελ­λη­νι­κή πε­ζο­γρα­φία- τρό­πο και στις λο­γο­τε­χνι­κές πη­γές της ή τη συ­νο­μι­λία της με την ευ­ρω­παϊ­κή και πα­γκό­σμια λο­γο­τε­χνία. Ο αφη­γη­τής στα σχό­λιά του δια­σχί­ζει, στην πραγ­μα­τι­κό­τη­τα, την ιστο­ρία του μυ­θι­στο­ρη­μα­τι­κού εί­δους, από τα αρ­χαία ελ­λη­νι­κά ερω­τι­κά μυ­θι­στο­ρή­μα­τα στη χρυ­σή επο­χή των Μπαλ­ζάκ και Ζο­λά, του Στα­ντάλ ή του Φλω­μπέρ και από κει στις μο­ντέρ­νες εκ­δο­χές: από τον Ζιντ στο μυ­θι­στό­ρη­μα ντο­κου­μέ­ντων και στον Μπόρ­χες. Τα ζι­ντι­κά ημε­ρο­λό­για ερ­γα­σί­ας των Κι­βδη­λο­ποιών πι­στεύω ότι βρί­σκο­νται πί­σω από το συγ­γρα­φι­κό ημε­ρο­λό­γιο του αφη­γη­τή/ερευ­νη­τή στη Remington. Μπορ­χε­σια­νό ψευ­δο­δο­κί­μιο εί­ναι ου­σια­στι­κά το κε­ντρι­κό, δέ­κα­το κε­φά­λαιο ποι­η­τι­κής με τί­τλο «Η χα­μέ­νη Βι­κτό­ρια». Ενώ, το εξαι­ρε­τι­κό μο­ντάζ από εφη­με­ρί­δες της επο­χής στο κε­φά­λαιο δε­κα­τρία («Η Δο­λο­φο­νία») με θέ­μα τον θά­να­το του Θε­ό­δω­ρου Φού­φα (1904-1932), αδελ­φού του Δη­μή­τριου, επα­να­λαμ­βά­νει, με­τα­ξύ άλ­λων, τα δι­δάγ­μα­τα της τεκ­μη­ριω­τι­κής λο­γο­τε­χνί­ας που γνω­ρί­σα­με και με το Ζ του Β. Βα­σι­λι­κού: η αλή­θεια συ­χνά εδρά­ζε­ται στη μυ­θο­πλα­σία και σπα­νιό­τε­ρα στο ντο­κου­μέ­ντο.

Όσο για τον ανα­γνώ­στη αυ­τού του πο­λύ­τρο­που βι­βλί­ου, αυ­τός πρέ­πει να κι­νη­θεί υπο­μο­νε­τι­κά και επι­δέ­ξια ανά­με­σα στα δι­η­γη­τι­κά επί­πε­δα, προ­σέ­χο­ντας προ­φα­νή άλ­μα­τα και κρυ­φές επι­κα­λύ­ψεις, ανα­ζη­τώ­ντας κά­τω από τις αλ­λε­πάλ­λη­λες δια­στρω­μα­τώ­σεις και τους αντι­κα­το­πτρι­σμούς της ιστο­ρί­ας «το αρ­χι­κό σχέ­διο» ή και την ίδια την κλω­στή «που έχει γύ­ρω της πε­ρα­σμέ­να τα μαρ­γα­ρι­τά­ρια» της γρα­φής, όπως θα έλε­γε ο Χιου Βέρ­κερ στο Η ει­κό­να στο χα­λί (1896) του Χέν­ρι Τζέιμς. Κα­θώς, επί­σης, η αλη­θι­νή ζωή του Δη­μή­τριου δια­πλέ­κε­ται με την κρυ­φή ζωή του αφη­γη­τή/συγ­γρα­φέα, ο ανα­γνώ­στης πρέ­πει να προ­σέ­χει και «τον τε­λευ­ταίο τί­μιο δια­με­σο­λα­βη­τή», ρω­τώ­ντας διαρ­κώς «Ποιος μι­λά­ει πε­ρί Δη­μή­τριου;», για να θυ­μί­σω, πα­ραλ­λάσ­σο­ντας, το ερώ­τη­μα που ακού­γε­ται από το που­θε­νά στο Η αλη­θι­νή ζωή του Σε­μπά­στιαν Νάιτ (1941) του Βλα­ντι­μίρ Να­μπό­κοφ. Και να δύο μυ­θι­στο­ρή­μα­τα, ομό­τρο­πα με τη θαυ­μα­στή ελ­λη­νι­κή Remington που μας χά­ρι­σε η συγ­γρα­φι­κή οξύ­νοια και η ασκη­τι­κή υπο­μο­νή του Γιάν­νη Πά­νου.

——— ≈ ———

«Όταν το τέ­λος πλη­σιά­ζει, δεν μέ­νουν πια ανα­μνή­σεις ει­κό­νων. Μέ­νουν μό­νο μό­νο λέ­ξεις. Δεν εί­ναι διό­λου πα­ρά­ξε­νο ότι ο χρό­νος έχει συγ­χύ­σει αυ­τές που κά­πο­τε με αντι­προ­σώ­πευαν με εκεί­νες που υπήρ­ξαν σύμ­βο­λα της μοί­ρας του αν­θρώ­που που με συ­νό­δευ­σε τό­σους αιώ­νες. Ήμουν ο Όμη­ρος^. σύ­ντο­μα, θα ’μαι ο Κα­νέ­νας, όπως ο Οδυσ­σέ­ας^. σύ­ντο­μα, θα εί­μαι όλοι^. θα εί­μαι νε­κρός.»
Χόρ­χε Λουίς ΜΠΟΡ­ΧΕΣ, «Ο Αθά­να­τος», μτ­φρ. Αχιλ­λέ­ας Κυ­ρια­κί­δης

Αν το εξώ­φυλ­λο της Remington, με την κε­ντη­τή μπά­ντα μπρο­στά και την φω­το­γρα­φία από τον Εμ­φύ­λιο στα βου­νά της Πε­λο­πον­νή­σου στο οπι­σθό­φυλ­λο, «γε­ω­γρα­φού­σε» ακρι­βώς αυ­τό το «τέ­ντω­μα των νη­μά­των» της αφή­γη­σης ανά­με­σα στους πό­λους του Μύ­θου και της Ιστο­ρί­ας (όπως έχει ήδη δεί­ξει ο Δη­μή­τρης Αγ­γε­λά­τος στο …λο­γό­δει­πνον…, Σμί­λη, 1993), τό­τε το εξώ­φυλ­λο [ο Ευαγ­γε­λι­στής Ιω­άν­νης του Jakobo da Pontormo (1494-1557)] στο επό­με­νο και τε­λευ­ταίο βι­βλίο του Γιάν­νη Πά­νου, «ει­κο­νο­γρα­φεί» το πέ­ρα­σμα στην ανα­στο­χα­στι­κό­τη­τα του Μα­νιε­ρι­σμού και σε μια μυ­θι­στο­ρη­μα­τι­κή ποι­η­τι­κή που βα­σί­ζε­ται εξο­λο­κλή­ρου πλέ­ον στην επα­νεγ­γρα­φή της πα­ρά­δο­σης.

Η Ιστο­ρία των Με­τα­μορ­φώ­σε­ων (Κα­στα­νιώ­της, 1998) εί­ναι μια μυ­θι­στο­ρη­μα­τι­κή κα­τα­σκευή, απο­τέ­λε­σμα ακρι­βώς της ου­σια­στι­κής και συ­στα­τι­κής της σχέ­σης με άλ­λα βι­βλία, και γι’ αυ­τό εί­ναι δύ­σκο­λη στην προ­σπέ­λα­σή της. Όπως στο μυ­θο­πλα­στι­κό σύ­μπαν του Μπόρ­χες, η “λο­γο­κλο­πή” δεν υφί­στα­ται ως έν­νοια και «όλα τα έρ­γα εί­ναι έρ­γα ενός και μό­νο συγ­γρα­φέα, που εί­ναι άχρο­νος και ανώ­νυ­μος», έτσι και στην Ιστο­ρία των Με­τα­μορ­φώ­σε­ων ο Γιάν­νης Πά­νου στρά­φη­κε σε μια λο­γο­τε­χνία που ταυ­τί­ζε­ται με την άχρο­νη μνή­μη. Μια λο­γο­τε­χνία που αρ­νεί­ται την «πρω­το­τυ­πία» της, κρα­τώ­ντας για τον συγ­γρα­φέα τον ρό­λο του «κα­τα­σκευα­στή», ο οποί­ος δια­χει­ρί­ζε­ται την πα­ρα­κα­τα­θή­κη της αν­θρώ­πι­νης γνώ­σης, τα λο­γο­τε­χνι­κά έρ­γα όλων των επο­χών. Όπως ισχυ­ρί­ζε­ται ένας ήρω­ας στο δεύ­τε­ρο κε­φά­λαιο του μυ­θι­στο­ρή­μα­τος:

Πρό­κει­ται για ένα ιδιό­τυ­πο σπον­δυ­λω­τό μυ­θι­στό­ρη­μα αρ­θρω­μέ­νο σε πέ­ντε κε­φά­λαια, με αδιό­ρα­τες συν­δέ­σεις, και πρω­τα­γω­νι­στές που δρα­πε­τεύ­ουν από σε­λί­δες άλ­λων βι­βλί­ων [όπως ο Κα­πε­λάς από την Αλί­κη στη χώ­ρα των Θαυ­μά­των που πα­ρί­στα­ται στο θαυ­μα­στό τε­κτο­νι­κό συ­μπό­σιο του δευ­τέ­ρου κε­φα­λαί­ου που διορ­γα­νώ­νει ο Κό­μης Σαιντ Ζερ­μαίν (1691;/1712; -1784)], και τα­ξι­δεύ­ουν στον χρό­νο υιο­θε­τώ­ντας διαρ­κώς νέα πρό­σω­πα και προ­σω­πεία. Στο πρώ­το κε­φά­λαιο ακού­με τον μο­νό­λο­γο ενός μυ­θι­στο­ρη­μα­τι­κού χα­ρα­κτή­ρα που έχει πολ­λά κοι­νά με τον βυ­ζα­ντι­νό γε­ω­γρά­φο Κο­σμά τον Ιν­δι­κο­πλεύ­στη (6ος αιώ­νας), στο δεύ­τε­ρο πα­ρα­κο­λου­θού­με τον Ιτα­λό ανα­γεν­νη­σια­κό αν­θρω­πι­στή Λο­ρέν­τζο Βάλ­λα (1407-1457), στο τρί­το ξε­κά­θα­ρα φτά­νει στα αυ­τιά μας η φω­νή του Μι­χα­ήλ Ψελ­λού (1018-1078), στο τέ­ταρ­το ακού­με το Σκάλ­δο Χιό­ντουλβ Άρ­νο­σον και στο τε­λευ­ταίο κυ­ριαρ­χεί η προ­σω­πι­κό­τη­τα του Εβραί­ου ψευ­δο­μεσ­σία Σα­μπα­τάι Σέ­βι (1626-1676). Η ιστο­ρία και η φι­λο­σο­φία, η λο­γο­τε­χνία και ο μύ­θος συ­νει­σφέ­ρουν στην κα­τα­σκευή του κει­μέ­νου, και το κέ­ντρο βά­ρους με­τα­το­πί­ζε­ται στην ιδιό­τυ­πη συ­νο­μι­λία που ανα­πτύσ­σε­ται ανά­με­σα σε κει­με­νι­κά απο­σπά­σμα­τα που έχουν ανα­συρ­θεί από το αρ­χι­κό τους πε­ρι­βάλ­λον, για να εντα­χθούν στον αφη­γη­μα­τι­κό ιστό ενός τε­ρά­στιου σύγ­χρο­νου «αλη­θούς κέ­ντρω­να». Πο­λύ πε­ρισ­σό­τε­ρο από ό,τι η Ρέ­μινγ­κτον η Ιστο­ρία των Με­τα­μορ­φώ­σε­ων απο­τε­λεί «έν­δυ­μα συρ­ρα­μέ­νον από διά­φο­ρα κομ­μά­τια, συρ­ρα­μέ­νον όμως τό­σον επι­δέ­ξια, ώστε εις ολί­γα μέ­ρη βλέ­πει τις τα ράμ­μα­τα και τους κλω­στή­ρας, αλ­λά φαί­νε­ται μο­νο­σώ­μα­τον υφα­ντόν άνω­θεν έως κά­τω λα­μπρόν έν­δυ­μα», όπως ση­μεί­ω­νε ο Κο­ρα­ής, το 1804, στα «Προ­λε­γό­με­να» της έκ­δο­σης του Ηλιό­δω­ρου. Όσο για τον μπορ­χε­σια­νό «Αθά­να­το», η λο­γο­τε­χνι­κή πα­ρά­δο­ση του οποί­ου πε­ρι­λαμ­βά­νει, εκτός από το ψευ­δώ­νυ­μο βι­βλίο του Να­ούμ Κορ­δο­βέ­ρο («Α coat of many colors»), κέ­ντρω­νες της αρ­χαιό­τη­τας, αλ­λά και βι­βλία του Μπεν Τζόν­σον, του Αλε­ξά­ντερ Ρος, του Τζορτζ Μουρ και την «Έρη­μη χώ­ρα» του Έλιοτ, νο­μί­ζω ότι θα μπο­ρού­σε να θε­ω­ρη­θεί (βλ. και «Ο “μο­γι­λά­λος” Γιάν­νης Πά­νου (ΙΙ): Η αυ­το­βιο­γρα­φία ενός αθά­να­του», ηλε­κτρο­νι­κό πε­ριο­δι­κό Ο ανα­γνώ­στης www.​oan​agno​stis.​gr) ένα μα­κρι­νό υπο­κεί­με­νο ενός μυ­θι­στο­ρή­μα­τος όπως η Ιστο­ρία των Με­τα­μορ­φώ­σε­ων, διά­σπαρ­του με πα­ρα­θέ­μα­τα ή ει­ρω­νι­κές πα­ρα­φρά­σεις άλ­λων βι­βλί­ων και κει­μέ­νων κά­θε επο­χής, γραμ­μέ­νου εξο­λο­κλή­ρου πά­νω «σε δα­νει­σμέ­νες το­νι­κό­τη­τες», όπως θα έλε­γε και ο συγ­γρα­φέ­ας του Ονό­μα­τος του Ρό­δου.

Ο κέ­ντρω­νας (λατ. cento), δη­λα­δή η οι­κειο­ποί­η­ση διά της λε­η­λα­σί­ας (δη­λω­μέ­νη, συ­νή­θως, λο­γο­κλο­πή) του ποι­η­τι­κού corpus γνω­στών ποι­η­τών (όπως ο Όμη­ρος στην ελ­λη­νι­κή γραμ­μα­τεία ή ο Βιρ­γί­λιος στη λα­τι­νι­κή) με σκο­πό τη δη­μιουρ­γία –πα­ρω­δια­κών ή σα­τι­ρι­κών στις προ­θέ­σεις τους– συν­θε­μά­των από με­μο­νω­μέ­νους στί­χους, εί­ναι γνω­στή παι­γνιώ­δης πρα­κτι­κή της αρ­χαιό­τη­τας, η οποία σε μο­ντερ­νι­στι­κά ή με­τα­μο­ντερ­νι­στι­κά συμ­φρα­ζό­με­να ανα­ξιο­λο­γή­θη­κε και ανέ­κτη­σε τη χα­μέ­νη του υπό­λη­ψη ως «παί­γνιο» ή «ρη­το­ρι­κή άσκη­ση». Σή­με­ρα ταυ­τί­ζε­ται με το πα­στίς ή θε­ω­ρεί­ται μια μορ­φή του. Δί­πλα στη μί­μη­ση του ύφους ενός προ­γό­νου ή προ­γό­νων μέ­σω της «επα­νά­λη­ψης» με κρι­τι­κή από­στα­ση (πα­ρω­δία) ή χω­ρίς, το σύγ­χρο­νο λο­γο­τε­χνι­κό cento pastiche ξα­να­πιά­νει το νή­μα ανά­λο­γων πρα­κτι­κών της αρ­χαιό­τη­τας, αλ­λά και της ιτα­λι­κής τέ­χνης του 16ου αιώ­να, και γί­νε­ται το αγα­πη­μέ­νο εί­δος αρ­κε­τών συγ­γρα­φέ­ων, από τον Μπόρ­χες ώς τη θαυ­μα­στή ομά­δα του OuLiPo και τον Έκο.

Γι’ αυ­τό και η Ιστο­ρία των Με­τα­μορ­φώ­σε­ων αρ­χί­ζει ως «από­κρυ­φο» κεί­με­νο ξα­να­πιά­νο­ντας το νή­μα από την απο­κά­λυ­ψη του τε­χνά­σμα­τος και το κα­τα­λη­κτι­κό «Από­κρυ­φον» της Remington, προει­δο­ποιώ­ντας μά­λι­στα τον ανα­γνώ­στη:

Κι αν στο πα­ρά­θε­μα που προη­γεί­ται ανα­γνω­ρί­ζει κά­ποιος σε κα­τά λέ­ξη με­τα­φο­ρά το προ­οί­μιο από τη Χρι­στια­νι­κή Το­πο­γρα­φία του Κο­σμά του Ιν­δι­κο­πλεύ­στη να συ­μπλέ­κε­ται με τα λό­για ενός άρα­βα αλ­χη­μι­στή (Για­μπίρ ιμπν Χα­γιάν) τό­τε λί­γο με­τά θα ακού­σει την φω­νή ενός Κι­νέ­ζου φι­λο­σό­φου (Τσουάνγκ Τσου) και θα δια­κρί­νει τον Απολ­λώ­νιο τον Τυα­νέα. Στη συ­νέ­χεια, θα δια­βά­σει απο­σπά­σμα­τα από τις Εξο­μο­λο­γή­σεις του Αυ­γου­στί­νου, το Πε­ρί Μυ­στι­κής θε­ο­λο­γί­ας του Διο­νυ­σί­ου Αε­ρο­πα­γί­τη, τα Φυ­σι­κά του Αρι­στο­τέ­λη, τη Θεία Κω­μω­δία του Δά­ντη, και θα δια­σταυ­ρω­θεί με κει­με­νι­κές νη­σί­δες από την ιν­δι­κή Μπα­γκα­βάτ Γκί­τα, τις επι­στο­λές του Μι­χα­ήλ Ψελ­λού και από το έρ­γο του Άρ­θουρ Καί­σλερ. Τέ­λος, θα βρει σε κά­θε σε­λί­δα σχε­δόν ίχνη της γρα­φής του Μπόρ­χες και κά­ποια στιγ­μή -για­τί όχι;- και την ίδια τη Remington. Και η πα­ρά­θε­ση θα μπο­ρού­σε να συ­νε­χι­στεί...

Όλα αυ­τά δεν εί­ναι πα­ρά μό­νο με­ρι­κά, ανα­γκα­στι­κά δια­κεί­με­να ενός μό­νο κε­φα­λαί­ου, από ένα μυ­θι­στό­ρη­μα που έθε­σε ως στό­χο του, μέ­σα από ένα πε­ρί­τε­χνο τα­ξί­δι στο συ­νε­χές της πα­γκό­σμιας βι­βλιο­θή­κης, να αλ­λη­γο­ρή­σει την ίδια τη λει­τουρ­γία της λο­γο­τε­χνί­ας. Το κεί­με­νο συ­νι­στά έτσι έναν τε­ρά­στιο δια­κει­με­νι­κό λα­βύ­ριν­θο, στους δια­δρό­μους του οποί­ου εμπλέ­κε­ται ο ανα­γνώ­στης. Κά­θε προ­σπά­θεια της ανά­γνω­σης να ανα­χθεί στον εκτός κει­μέ­νου χώ­ρο, ανα­ζη­τώ­ντας ένα αντι­κει­με­νι­κό έρει­σμα, την επα­να­φέ­ρει ανα­πό­φευ­κτα πί­σω στη Βι­βλιο­θή­κη της Βα­βέλ του Μπόρ­χες, στο Αρ­χείο του Μ. Φου­κώ και στην Εγκυ­κλο­παί­δεια του Έκο, δη­λα­δή σε έναν ατέρ­μο­να διά­λο­γο ανά­με­σα σε βι­βλία και στην πα­λίμ­ψη­στη φύ­ση όλης της λο­γο­τε­χνί­ας. Όπως μο­νο­λο­γεί εξάλ­λου ο Φι­λό­σο­φος του τρί­του κε­φα­λαί­ου, χρη­σι­μο­ποιώ­ντας βέ­βαια κα­τά λέ­ξη λό­για του Μι­χα­ήλ Ψελ­λού:

Κα­θό­λου τυ­χαία, αν στη Remington εί­ναι διά­σπαρ­τες οι με­τα­φο­ρές ύφαν­σης, στην Ιστο­ρία των Με­τα­μορ­φώ­σε­ων κυ­ριαρ­χούν αυ­τές της κα­τά­πο­σης. Γνω­ρί­ζου­με κα­λά ήδη από τον Αρ­τε­μί­δω­ρο τον Δαλ­δια­νό και μας το θυ­μί­ζει κά­που και ο συγ­γρα­φέ­ας ότι: «εσθί­ειν δε βι­βλία και σο­φι­σταίς και πά­σι τοις από λό­γων ή βι­βλί­ων πο­ρι­ζο­μέ­νοις συμ­φέ­ρει»!

Πώς το έλε­γε ο Φράν­σις Μπέι­κον; «Κά­ποια βι­βλία εί­ναι να τα γεύ­ε­σαι, κά­ποια να τα κα­τα­πί­νεις και κά­ποια άλ­λα, ελά­χι­στα, να τα μα­σάς και να τα χω­νεύ­εις». Αλ­λά, κά­πως έτσι αρ­χί­ζουν τα προ­βλή­μα­τα, για­τί ακό­μα και αν ξέ­ρου­με πώς αντι­με­τώ­πι­σε ένα πα­ρό­μοιο πρό­βλη­μα δυ­σπε­ψί­ας ο Ιω­άν­νης της Πά­τμου, το δι­κό μας ερώ­τη­μα εί­ναι πώς αντι­με­τώ­πι­σε το ίδιο ακρι­βώς πρό­βλη­μα ο δι­κός μας Ιω­άν­νης. Για­τί ο Γιάν­νης Πά­νου πο­λύ συ­χνά, έχο­ντας πριν, κυ­ριο­λε­κτι­κά αφο­μοιώ­σει ένα κεί­με­νο, εκ­χω­ρεί εξ ολο­κλή­ρου το συγ­γρα­φι­κό κο­πι­ράιτ του, και πα­ρω­δι­κά απο­στα­σιο­ποι­η­μέ­νος στο πα­ρα­σκή­νιο, απο­λαμ­βά­νει τα ακρι­βή πα­ρα­θέ­μα­τα και τους υπαι­νι­κτι­κά πο­νη­ρούς υπαι­νιγ­μούς.

Αδυ­να­τώ να συ­νε­χί­σω. Από τη μια για­τί, όπως γρά­φει ο ίδιος στη Remington, δεν θέ­λω «να προ­βώ σε κρί­σεις και συ­μπε­ρά­σμα­τα πε­ρί συγ­γρα­φι­κής δε­ο­ντο­λο­γί­ας για πε­θα­μέ­νους συγ­γρα­φείς», από την άλ­λη, για­τί, όπως γρά­φει και πά­λι ο ίδιος στην Ιστο­ρία των Με­τα­μορ­φώ­σε­ων, χρη­σι­μο­ποιώ­ντας λό­για του Μι­χα­ήλ Ψελ­λού, για να μη συ­μπε­ρι­λη­φθώ αδί­κως στη χο­ρεία των στε­νό­μυα­λων και ανο­ή­των:

Αρ­κού­μαι, ωστό­σο, να ση­μειώ­σω εδώ την πρω­το­φα­νή απο­φα­σι­στι­κό­τη­τα του συγ­γρα­φέα που προ­σπέ­ρα­σε με­μιάς «τη μα­ταιο­δο­ξία που στε­φα­νώ­νει όλους τους μό­χθους των αν­θρώ­πων», όπως λέ­ει ο Μπόρ­χες, και αφιέ­ρω­σε «τις τύ­ψεις και τις αγρυ­πνί­ες του» στο να επα­να­λαμ­βά­νει προ­ϋ­πάρ­χο­ντα βι­βλία σε άπει­ρους συν­δυα­σμούς, δη­μιουρ­γώ­ντας πλα­νό­διες βι­βλιο­θή­κες και αρ­χεία βι­βλί­ων. Προ­φα­νώς, όπως γρά­φει πά­λι ο Μπόρ­χες, «πολ­λα­πλα­σί­α­σε τα σχε­διά­σμα­τα, διόρ­θω­νε με επι­μο­νή και έσκι­σε χι­λιά­δες χει­ρό­γρα­φες σε­λί­δες», δεν άφη­σε πο­τέ να τις δει κα­νέ­νας και φρό­ντι­σε να μην αφή­σει πί­σω του ού­τε ΜΙΑ. Το συ­μπέ­ρα­σμα προ­κύ­πτει αβί­α­στα, όπως στην κα­τά­λη­ξη του μπορ­χε­σια­νού Πιερ Με­νάρ — που πα­ρα­φρά­ζω: Πράγ­μα­τι δεν εί­ναι αθέ­μι­το να δού­με την «τε­λι­κή» Ιστο­ρία των Με­τα­μορ­φώ­σε­ων ως ένα εί­δος πα­λίμ­ψη­στου πά­νω στο οποίο πρέ­πει κά­πο­τε να δια­φα­νούν τα (αχνά αλ­λά όχι δυ­σα­νά­γνω­στα) ίχνη της «προ­τέ­ρας γρα­φής». Μό­νο, όμως, ένας δεύ­τε­ρος Πά­νου, δου­λεύ­ο­ντας αντί­στρο­φα από τον πρώ­το, θα μπο­ρού­σε να ξε­θά­ψει και να ανα­στή­σει αυ­τές τις χα­μέ­νες Τροί­ες.

Αυ­τός εί­ναι ο ρό­λος που προ­βλέ­πε­ται για μας, τους ανα­γνώ­στες του βι­βλί­ου; Αστειεύ­ο­μαι προ­φα­νώς αλ­λά η αλή­θεια δεν απέ­χει πο­λύ! Ακό­μα και αν το κεί­με­νο εί­ναι, μάλ­λον ή ήτ­τον, δι­πλά κω­δι­κο­ποι­η­μέ­νο, όπως θα έλε­γαν οι Έκο-Τζενκς (φι­λι­κή κει­με­νι­κή επι­φά­νεια, πο­λύ­ση­μο, δυ­σερ­μή­νευ­το βά­θος), ο ανα­γνώ­στης που θα αντι­λη­φθεί την υπερ­κει­με­νι­κή υπό­στα­ση, όπως θα έλε­γε ο Ζε­νέτ των Πα­λιμ­ψή­στων, και θα θυ­μη­θεί, θα δια­βά­σει ή θα ψά­ξει τις ανα­φο­ρές στα κει­με­νι­κά υπο­κεί­με­να και θα πε­ρι­πλα­νη­θεί στο λα­βυ­ριν­θώ­δες δια­κει­με­νι­κό δί­κτυο, θα δια­βά­σει κα­λύ­τε­ρα και απο­λαυ­στι­κό­τε­ρα.

Πρό­κει­ται για δύο δύ­σπε­πτα, λοι­πόν, βι­βλία, με πλή­θος ανα­φο­ρι­κών δει­κτών, γε­μά­τα εγκυ­κλο­παι­δι­κές γνώ­σεις και ιστο­ρι­κές πλη­ρο­φο­ρί­ες, τα οποία εκ­βιά­ζουν την ανα­γνω­στι­κή συμ­με­το­χή και κα­τα­σκευά­ζουν τον δι­κό τους πρό­τυ­πο ανα­γνώ­στη που μπο­ρεί να μη χρειά­ζε­ται να πά­σχει από αϋ­πνία, όπως ο τζο­ϋ­σι­κός αδελ­φός του, οφεί­λει όμως να επα­γρυ­πνά στις επάλ­ξεις της ανά­γνω­σης, ευαί­σθη­τος στις αδιό­ρα­τες αλ­λα­γές ύφους και τους κρα­δα­σμούς της αφή­γη­σης σε κά­θε στρο­φή και αντι­στρο­φή του κει­μέ­νου, τις οποί­ες οφεί­λει να ακο­λου­θή­σει η μη­ρυ­κα­στι­κή ανά­γνω­ση, αν θέ­λει πράγ­μα­τι να βρει κά­τι, κα­τά το αλ­χη­μι­στι­κό ρη­τό: «Κοί­τα, διά­βα­σε, διά­βα­σε, ξα­να­διά­βα­σε, ερ­γά­σου και θα ανα­κα­λύ­ψεις» («Ora, Lege, Lege, Lege, Relege, Labora et Invenies»: Mutus Liber, 1677)

Από αυ­τήν την άπο­ψη η ψευ­δο­δο­κι­μια­κή ανα­ζή­τη­ση του αφη­γη­τή στο δέ­κα­το κε­φά­λαιο της Remington («Η χα­μέ­νη Βι­κτό­ρια»), όπου ει­κο­νο­γρα­φεί­ται -εσω­τε­ρι­κά ανα­δι­πλα­σια­σμέ­νος- ο τρό­πος έρευ­νας του αφη­γη­τή-ερευ­νη­τή, κα­θώς και το δεύ­τε­ρο κε­φά­λαιο («Don Lorenzo») της Ιστο­ρί­ας των Με­τα­μορ­φώ­σε­ων, όπου και το δια­μυ­θο­πλα­σια­κό συ­μπό­σιο (ανά­λο­γο του συ­μπο­σί­ου στο Terra Nostra του Φου­έ­ντες) με βα­σι­κό θέ­μα της συ­ζή­τη­σης των εκλε­κτών συν­δαι­τυ­μό­νων, οι οποί­οι ανή­κουν εμ­φα­νώς σε δια­φο­ρε­τι­κές επο­χές, την πρω­το­τυ­πία στη λο­γο­τε­χνία, απο­τε­λούν οιο­νεί κεί­με­να ποι­η­τι­κής, που ει­κο­νο­γρα­φούν τον τρό­πο που πρέ­πει να κι­νη­θεί κά­θε ανα­γνώ­στης.

Κα­θό­λου τυ­χαία, τέ­λος, στις αρ­χές της Ιστο­ρί­ας των Με­τα­μορ­φώ­σε­ων (σ. 13) ακού­γε­ται, δυ­σοί­ω­να το­νι­σμέ­νη, η ίδια αφη­γη­μα­τι­κή φω­νή που ση­μα­δεύ­ει την πραγ­μα­τι­κή αρ­χή της Remington (σ. 39). Η Remington, όπως κά­θε με­γά­λη αφή­γη­ση, από την ομη­ρι­κή Οδύσ­σεια στον τζο­ϋ­σι­κό Οδυσ­σέα, αρ­χί­ζει στην πραγ­μα­τι­κό­τη­τα δί­πλα στο κύ­μα, στην άκρη της θά­λασ­σας, «πα­ρά θι­ν’ αλ­λός», με θαυ­μα­στή υπό­κρου­ση τον κυ­μα­τι­σμό της θά­λασ­σας και τον αφη­γη­τή να πα­ρα­τη­ρεί ήρε­μος την «πα­λιά κί­νη­ση του νε­ρού», το «θαυ­μά­σιο πη­γαι­νέ­λα»· βγά­ζο­ντας «ήσυ­χος» από την τσέ­πη του ένα κόκ­κι­νο μή­λο και απο­μυ­ζώ­ντας τους πλού­σιους χυ­μούς, του «επι­τρε­πό­με­νου στις μέ­ρες μας καρ­πού», αφή­νε­ται με τις αι­σθή­σεις του μα­γε­μέ­νες να πε­ρι­πλα­νη­θεί στη ζωή του Δη­μη­τρί­ου…

Τώ­ρα, στην Ιστο­ρία των Με­τα­μορ­φώ­σε­ων, η ίδια ασώ­μα­τη φω­νή ακού­γε­ται εγκι­βω­τι­σμέ­νη μέ­σα από την Κι­βω­τό της Δια­θή­κης, πί­σω από «αδια­πέ­ρα­στα κα­τα­πε­τά­σμα­τα από υά­κιν­θο, βύσ­σο, πορ­φύ­ρα και κόκ­κι­νο» που την χώ­ρι­σαν μεν «από τους αν­θρώ­πους», την προί­κι­σαν δε με τη γνώ­ση των δύο κα­τα­στά­σε­ων, τη διά­κρι­ση «της σκιάς από την ει­κό­να των πραγ­μά­των»:

Όπως στην πε­ρί­πτω­ση του ζω­γρά­φου, στον «Επί­λο­γο» της συλ­λο­γής ο Δη­μιουρ­γός του Μπόρ­χες, ίσως ο υπο­μο­νε­τι­κός ανα­γνώ­στης που θα ακο­λου­θή­σει τον λα­βύ­ριν­θο των γραμ­μών του βι­βλί­ου να ανα­κα­λύ­ψει τε­λι­κά ότι σχη­μα­τί­ζε­ται η αυ­το­προ­σω­πο­γρα­φία του συγ­γρα­φέα. Κα­λύ­τε­ρα το έχει δια­τυ­πώ­σει, ήδη, η Τζί­να Πο­λί­τη στο τέ­λος της δι­κής της προ­σε­κτι­κής πε­ρι­πλά­νη­σης στην αχα­νή επι­κρά­τεια της Ιστο­ρί­ας των Με­τα­μορ­φώ­σε­ων:

Αρ­κούν, προς ώρας, αυ­τά για τα δύο πο­λύ­τρο­πα χει­ρο­ποί­η­τα μυ­θι­στο­ρή­μα­τα του Γιάν­νη Πά­νου, ώρι­μη κα­τά­κτη­ση το πρώ­το, πρώ­ι­μη δια­θή­κη το δεύ­τε­ρο, από την πέ­να ενός αθό­ρυ­βου, σε­μνού συγ­γρα­φέα που κι­νή­θη­κε πά­ντα μα­κριά από τα φώ­τα της δη­μο­σιό­τη­τας προ­βάλ­λο­ντας την ηθι­κή της ει­κό­νας ενός καλ­λι­τέ­χνη που σπά­νια γνω­ρί­ζου­με πλέ­ον στις μέ­ρες μας.