Ασύλληπτη ωραιότητα και αυθεντικός φεμινισμός

Η εθνική υπερηφάνεια για τα επτά Βραβεία BAFTA και τις δέκα οσκαρικές υποψηφιότητες της ταινίας του Γιώργου Λάνθιμου είναι αστεία υπόθεση. Χαρά πρέπει να νιώθουμε, ως κινηματογραφόφιλοι, που γυρίζονται ακόμα ταινίες τόσο εκθαμβωτικά όμορφες όσο το Η ευνοούμενη (The Favourite). Το ότι αυτός που τις κάνει είναι Έλληνας το θεωρώ εντελώς επουσιώδες και δευτερεύον. Ας ήταν και από την Ακτή Ελεφαντοστού – δεν θ’ άλλαζε τίποτα. Έχουμε να κάνουμε με την ανάδυση ενός σπουδαίου σκηνοθέτη, που με κάθε του ταινία εξελίσσεται, επιβεβαιώνοντας την αξία του. Αυτό και μόνο του είναι λόγος ευδιαθεσίας. Η εθνικότητα του Λάνθιμου μπορεί να είναι αιτία ενθουσιασμού μονάχα για ανθρώπους άσχετους με την ουσία του κινηματογράφου και της τέχνης γενικότερα.
Πέρα απ’ την ασύλληπτη ωραιότητα της όψης και την αποστομωτική αρτιότητα της κατασκευής (για την ανάλυση των οποίων θα χρειαζόταν ξεχωριστό, μακροσκελές κείμενο), αυτό που μου άρεσε ιδιαίτερα στην Ευνοούμενη είναι ο αυθεντικός φεμινισμός του. Γυναίκες αφτιασίδωτα προβληματικές, τραυματισμένες, δυναμικές, φιλόδοξες, αιμοβόρες, άγριες, μακιαβελικές, αδίστακτες˙ ανθρώπινα όντα δηλαδή, με τα καλά και τα στραβά τους, το μεγαλείο και τη λέρα της ψυχής τους, όχι ταλαίπωρες παναγίτσες βασανισμένες απ’ τα «κακά» αρσενικά, όπως στο Roma του Αλφόνσο Κουαρόν. Η εξουσία είναι ΚΑΙ δική τους υπόθεση, κι έχουν κάθε δικαίωμα να τη διεκδικούν και να διαφθείρονται απ’ αυτήν, όπως οι άνδρες. Να πώς κάνεις μια σύγχρονη φεμινιστική ταινία με τσαγανό και ουσία! Να πώς αναγνωρίζεις στη γυναίκα την αυτονομία και την αξία της χωρίς να την υποτιμάς με το πρόσχημα μιας υποκριτικής συμπάθειας: παρουσιάζοντας το «αδύναμο φύλο» ως αληθινά δυνατό (και μπορεί κανείς να είναι δυνατός ακόμα κι όταν εξαχρειώνεται), αφήνοντάς του την ελευθερία ν’ ανθίσει πέρα απ’ το Καλό και το Κακό, κι όχι καταδικάζοντάς το στον άχαρο –και αναληθή εντέλει– ρόλο ενός αιώνιου θύματος που δεν έχει άλλη λύση απ’ το ν’ αποδεχθεί στωικά να σηκώσει το «σταυρό» του.
Εδώ, ο αριβισμός, ως αρχετυπικό ανθρώπινο πάθος, δεν έχει φύλο. Χάρη σε μια ευφυέστατη αντιστροφή του παραδοσιακού ιδεολογικού μοτίβου για την αμοραλιστική κοινωνική αναρρίχηση που θέτει στο επίκεντρο της αφήγησης τον αποφασισμένο, φιλόδοξο άνδρα (αρκεί να θυμηθούμε τα παραδείγματα που μας παρέχει αφειδώς η κλασική λογοτεχνία αλλά και ο κινηματογράφος: τον Ζιλιέν Σορέλ απ’ το Κόκκινο και το Μαύρο του Σταντάλ, τον Φιλαράκο του Μοπασάν, τον Μπάρι Λίντον κ.ά.), Η ευνοούμενη αποσπά τα θηλυκά απ’ το ουδέτερο κοινωνικό φόντο που η δυτική μυθοπλασία τα καταδίκασε να στολίζουν, για αιώνες, και τα φέρνει στο προσκήνιο˙ όχι ως χαμηλοβλεπούσες, ντροπαλές δεσποσύνες ή  χαριτόβρυτο κομμάτι του πολυτελούς διάκοσμου ενός ανδροκρατούμενου σύμπαντος, αλλά ως σκληροτράχηλα αγρίμια που (εμφανώς ή κεκαλυμμένα) «κάνουν κουμάντο» – είτε θέλει να το καταλάβει αυτό η γελοία κουστωδία των ανδρών, είτε όχι.

Όπως ο Κουαρόν, έτσι και ο Λάνθιμος, μετατρέπει τα αρσενικά σε κομπάρσους, μόνο που, εδώ, η επιλογή αυτή είναι πιο έξυπνη, λιγότερο μανιχαϊστική και υπακούει σε μια συνολική στρατηγική αποδόμησης των στερεοτύπων. Ενώ οι άνδρες του Roma είναι κινούμενες καρικατούρες ενός μπαγιάτικου ψευδοφεμινιστικού λόγου που διαιωνίζει την εχθρότητα (ειδικά κάτι πωρωμένων, γραφικών φεμιναζί που αποδίδουν όλα τα άσχημα του πλανήτη στην υποτιθέμενη «πατριαρχία», ένα μεταφυσικό πτυελοδοχείο εντός του οποίου ξεφορτώνονται όλα τους τα συμπλέγματα, όπως κάνουν οι χριστιανοί με τον σατανά τους), τα αρσενικά της Ευνοούμενης είναι κωμικοτραγικές φιγούρες αιώνιων παιδιών που, όταν δεν μαλακίζονται (κυριολεκτικά και μεταφορικά), έχουν στο μυαλό τους μόνο παιχνίδια εξουσίας, πολιτικές μηχανορραφίες και το πώς να (απο)δείξουν ότι ηγούνται. Όλοι αυτοί οι συβαρίτες, τρυφηλοί ευγενείς, με τον έναν ή τον άλλο τρόπο, οδηγούνται «απ’ της ψωλής τους το χαβά». Ανίκανοι να ελέγξουν την ορμή τους για το σεξ και τον πόλεμο (ακόμα και στο διπλωματικό επίπεδο), γίνονται για τα πανούργα θηλυκά του Λάνθιμου οι απαραίτητοι «χρήσιμοι ηλίθιοι» που θα τα βοηθήσουν να πετύχουν τους σκοπούς τους: ειδικά όταν νομίζουν ότι εξυπηρετούν τη δική τους υπόθεση.
Ο Λάνθιμος, λοιπόν, δικαιούται την εκτίμηση και το θαυμασμό μας όχι ως Έλληνας που τα κατάφερε εκεί έξω, αλλά –πρωτίστως– ως πολύ έξυπνος άνθρωπος. Επιπλέον, είναι ένας τρομερά ικανός δημιουργός, το πνεύμα του Κιούμπρικ ζει μέσα του (σε φορμαλιστικό επίπεδο, ό,τι ήταν Η λάμψη για το Θάνατο του ιερού ελαφιού είναι το Μπάρι Λίντον για την Ευνοούμενη) και το όραμά του για τον κόσμο, από ταινία σε ταινία, αποκρυσταλλώνεται με εξαιρετική συνεκτικότητα. Η ευνοούμενη θα μπορούσε να τιτλοφορείται όπως το βιβλίο της Τζούντιθ Μπάτλερ, Η ψυχική ζωή της εξουσίας, και δεν υπάρχει η παραμικρή αμφιβολία ότι αυτό που απασχολούσε πάντα τον Λάνθιμο ήταν η εξουσία: στον Κυνόδοντα, η εξουσία ως γλώσσα· στον Αστακό, η εξουσία ως έρωτας/αγάπη· στο Θάνατο του ιερού ελαφιού, η εξουσία ως βιοπολιτική (τι άλλο είναι μια ιατρική επιλογή αν όχι πολιτική απόφαση με αντικείμενο την ίδια τη ζωή; )· στην Ευνοούμενη, η εξουσία ως υπαρξιακό πρόβλημα. Μ’ αρέσει που ο Λάνθιμος με κάθε του ταινία φωτίζει το ζήτημα από μιαν άλλη γωνία και που, ανεξάρτητα απ’ το είδος στο οποίο εντάσσεται το εκάστοτε έργο (αν και τα είδη διασταυρώνονται στις ταινίες του Λάνθιμου· δεν είναι μόνο μαύρη κωμωδία Η ευνοούμενη, κι κι ας γελάς αβίαστα σε φάσεις, όπως δεν ήταν μόνο ταινία τρόμου το Ελάφι… ή μόνο διεστραμμένη rom-com Ο αστακός), εκείνος διατηρεί το αποστασιοποιημένο, κυνικό, ανάλαφρο βλέμμα του στα ανθρώπινα.

Σάρωσε δικαίως στα BAFTA η ταινία (Καλύτερος Α΄ Γυναικείος Ρόλος για την Ολίβια Κόλμαν, Καλύτερος Β΄ Γυναικείος Ρόλος για την υπέροχη Ρέιτσελ Βάις, Καλύτερη Βρετανική Ταινία, Καλύτερο Πρωτότυπο Σενάριο,  Καλύτερη Ενδυματολογία για τα εντυπωσιακά κοστούμια της Σάντι Πάουελ, Καλύτερη Σκηνογραφία –ομολογουμένως ένα έργο τέχνης από μόνη της–, Καλύτερο Μακιγιάζ) και θα ’ταν ωραίο αν κέρδιζε και ο Λάνθιμος το χρυσό αγαλματάκι, αλλά δεν είναι εκεί η ουσία. Στο επίπεδο όπου παίζει τώρα έχει να προσβλέπει σ’ ένα πιο βαρύτιμο τρόπαιο: την αντοχή στο χρόνο. Και του αξίζουν πολλά μπράβο γι’ αυτό.

(15.2.19)

ΥΓ. Εντέλει η πρωταγωνίστριά του Ολίβια Κόλμαν κέρδισε το Όσκαρ Α´γυναικείου ρόλου.