1989 : 200 χρόνια από τη μεγάλη Γαλλική Επανάσταση (ένα παράδειγμα)

Μία επέτειος σαν αυτή, ένας γεγονός που αλλάζει την ιστορία, που φέρνει στον κόσμο τα πάνω κάτω, δεν είναι υπόθεση που μπορείς να παραβλέψεις ή να διακωμωδήσεις. Οι νεκροί πίσω από την ιστορική χρονολογία φωνάζουν και οι πάντες –λογοτέχνες, καλλιτέχνες, επιστήμονες– δεν μπορούν να μείνουν ασυγκίνητοι.

Η περίπτωση του Maurich Bezart

Ο Μωρίς Μπεζάρ ανήκει στους μεγάλους Φιλέλληνες που χρησιμοποίησε τα όπλα του Απόλλωνα και όλων Μουσών για να υμνήσει την Ελλάδα. Απόδειξη ότι σχεδόν κάθε χρόνο ερχόταν στο Ηρώδειο με το μπαλέτο του. Ο Μπεζάρ γεννήθηκε το 1927 και πέθανε το 2007. Όμως, αν και πολίτης της Άγνωστης πολιτείας πια, εξακολουθεί να «έρχεται» στο Ηρώδειο τα καλοκαίρια, όπως έκανε και τον Σεπτέμβριο του 2019 (βλ. Περί ου, 22-9- 19). Η έμπνευσή του όπως και τα ταξίδια του πηγάζουν από όλον τον κόσμο, από τη Μεσόγειο αλλά και από την Ελλάδα ιδιαιτέρως, από τη μουσική του Μάνου και του Μίκη, από τον Διθύραμβο του Διόνυσου, τον οποίο φέρνει πάντα στην ορχήστρα, αλλάζοντας μόνο το προσωπείο.
Το 1989, συμμετέχοντας στο εορτασμό των 200 χρόνων από τη Γαλλική επανάσταση, δημιούργησε τρία μπαλέτα. Το ένα είχε τον τίτλο Το 1789 κι εμείς με τελευταίο μέρος την Σχεδία της Μέδουσας. Για πρώτη φορά το παρουσίασε στις 2 Μαΐου 1989 στο Γκραν Παλαί (Grand Palais) στο Παρίσι. Το ίδιο μπαλέτο παίχτηκε στο Ηρώδειο και προβλήθηκε από την ΕΡΤ1, στις 24 Ιουνίου 1990.
Σε ερώτηση που απηύθυνε ο Αλέξης Κωστάλας στον Μπεζάρ, στις προθερμάνσεις στο ρωμαϊκό μας θέατρο, τι σημαίνει η Ιστορία γι’ αυτόν, απάντησε ότι η Ιστορία είναι το παρόν και το μέλλον, ότι την νιώθει ζωντανή και συμμετέχει στο σήμερα, ότι με μερικά πρόσωπα, που είναι νεκρά εδώ και 300 χρόνια, παίρνει μαζί τους πρόγευμα, τους μιλάει και τους ακούει κάθε μέρα, γιατί η ζωτικότητά τους δεν πεθαίνει. Για τη «Σχεδία» είπε πως είναι ένα αίνιγμα. Ήταν 120 άνθρωποι πάνω της, μέσα στην πλατιά θάλασσα, κολλημένοι ο ένας πλάι στον άλλο, χωρίς φαγητό και νερό· επέζησαν 15. Μήπως αυτή είναι η μοίρα της ανθρωπότητας; Είμαστε δισεκατομμύρια. Πόσοι θα απομείνουν μετά τον επόμενο πόλεμο; Ο καλλιτέχνης (μουσικός, ποιητής, χορευτής) είναι ένα πομπός που στέλνει το μήνυμα…

Η περίπτωση του Géricault

Το ερώτημά μου είναι τώρα να αναζητήσω το νόημα της Σχεδίας της Μέδουσας (Le Radeau de la Méduse), η οποία είναι έργο του ρομαντικού Γάλλου ζωγράφου Ζαν Λουί Τεοντόρ Ζερικώ (1791-1824). Ο Ζερικώ γεννήθηκε μέσα στην αιματηρή Επανάσταση. Πίσω από τον καμβά του υπάρχει μια αληθινή ιστορία, ένα τραγικό γεγονός, το ναυάγιο του πλοίου Μέδουσα, το 1816, που έπλεε για την Σενεγάλη με 400 επιβάτες. Τις δραματικές λεπτομέρειες θα τις βρει ο ενδιαφερόμενος αναγνώστης εύκολα. Εμάς μας ενδιαφέρει τι θέλει να πει ο ζωγράφος. Ποιο είναι το πολιτικό σημαινόμενο που σκανδάλισε τους κριτικούς της εποχής του. Και εκείνο που μας λέει είναι ότι οι διασωθέντες από το τραγικό αυτό ναυάγιο είναι άρρωστοι, μισότρελοι και ανθρωποφάγοι, οι οποίοι επέζησαν επειδή έφαγαν όλους τους άλλους. Η εμπειρία αυτή αποτυπώνεται στα πρόσωπα που έχουν τρομάξει από αυτό που κατάντησαν. Και επανέρχομαι στην απάντηση που έδωσε ο Μπεζάρ για τη δική του χορευτική Σχεδία στον Κωστάλα: «Η Σχεδία είναι ένα αίνιγμα. Ήταν 120 άνθρωποι και γλίτωσαν 15». Μήπως αυτή είναι η μοίρα της ανθρωπότητας; Δεν χωράμε όλοι πάνω στη σχεδία, κάποιοι θα φαγωθούν για να επιζήσουν κάποιοι άλλοι. Η λαιμητόμος έπαιξε αυτόν τον ρόλο στη Γαλλία. Ο Μπεζάρ δεν πρόλαβε να δει τον κορωνοϊό, ο οποίος ανέλαβε να "τακτοποιήσει" το θέμα, πριν φτάσει ο "επόμενος πόλεμος".
Σήμερα που οι πολιτικοί υπαινιγμοί δεν ενοχλούν, Η Σχεδία της Μέδουσας κρατάει έναν μεγάλο τοίχο στο Μουσείο του Λούβρου. Η Σχεδία του Μπεζάρ ταξίδεψε σε όλο τον κόσμο, ταξιδεύει και θα ταξιδεύει στο μέλλον. Ένας ζωγράφος και ένας χορογράφος στέλνουν μήνυμα στο μέλλον. [Bλ. και «Ένας πίνακας, μια παράσταση», Χάρτης #27]

Η περίπτωση Robert Enrico

Το οριακό γεγονός της Γαλλικής Επανάστασης είναι η καρατόμηση των βασιλέων. Ο Ενρικό και οι συνεργάτες του ξαναθύμισαν στους Γάλλους πολίτες την Ιστορία τους. Αν και η καρατόμηση των βασιλέων έχει πάλι και πάλι αποδοθεί και θεατρικά και κινηματογραφικά, η επέτειος επανέφερε το γεγονός στην μεγάλη οθόνη, ξαναδείχνοντας με τη σκηνοθετική οδηγία του Robert Enrico Lα Révolution Français (1989) τι θυσία απαιτήθηκε για να είναι η Γαλλία μία χώρα παραδειγματική στην Ευρώπη και στον κόσμο.
Η ταινία, απομακρυσμένη πλέον από την παραφορά και το πάθος παλαιότερων εκδοχών, αποδίδει το ιστορικό γεγονός με ηρεμία, βλέπει τα πρόσωπα και τα πράγματα με μια ψύχραιμη ματιά, ισορροπεί ανάμεσα στους επαναστάτες και τη βασιλική οικογένεια, φωτίζοντας και το ανθρώπινο πρόσωπο των πρωταγωνιστών, πίσω από το επαναστατικό ή το βασιλικό τους προσωπείο. Ο Πήτερ Ουστίνωφ, η Τζην Σέυμουρ, ο Κλάους Μαρία Μπραντάουερ και άλλοι γνωστοί ηθοποιοί ανέλαβαν τους ιστορικούς τους ρόλους. Ο Ενρικό έφτιαξε αυτή την ιστορική ταινία με σύνεση και υπευθυνότητα, κυρίως με νηφαλιότητα. Τίποτα δεν αλλάζει τα γεγονότα. Αλλάζει όμως η ματιά με την οποία τα βλέπουμε. Τίποτα δεν είναι δεδομένο και ο κόσμος αλλάζει. Είμαστε γέννημα αυτής της αλλαγής. Αυτό είναι το δικό του μήνυμα.

Η περίπτωση της Nina Campaneez

Σε μίνι σειρά οι Έλληνες τηλεθεατές απόλαυσαν, στην EΡT, το μεταφερμένο στη μικρή οθόνη, αυτή τη φορά, γραμμένο και σκηνοθετημένο από την περίφημη Νίνα Καμπανέζ, έργο της La gande Cabriole, το οποίο στην Ελλάδα παίχτηκε με τον τίτλο Η άλλη όψη της Γαλλικής Επανάστασης. Στα 200 χρόνια που πέρασαν και στις ιστορικές μελέτες που έγιναν, στις επαναξιολογήσεις και επανατοποθετήσεις είχε θέση και η altera pars. Έπρεπε ο Γάλλος πολίτης και ο κάθε άνθρωπος να δει αυτή την άλλη πλευρά, την άλλη όψη, την άλλη αίσθηση. Τι απέγιναν οι ευγενείς που δεν καρατομήθηκαν; Έφυγαν στο εξωτερικό; Έγιναν όλοι εμιγκρέ; Συνωμοτούσαν; Πώς επέζησαν; Πώς επέστρεψαν; Τι δουλειές έκαναν, αφού δεν είχαν πια περιουσίες; Παρακαλούσαν και έβαζαν μέσον για την «αποκατάσταση» του ονόματός τους; Το έργο της Καμπανέζ μας δίνει τις απαντήσεις και το κυριότερο ότι γνώρισαν και αυτοί με τη σειρά τους πώς είναι να δουλεύεις απάνθρωπα, να πεινάς, να μην χορταίνεις ποτέ, να μη βρίσκεις δίκιο και το πιο σπουδαίο: Πώς επιβιώνει μια όμορφη αριστοκράτισσα εκείνα τα χρόνια;
Η περίφημη Φανύ Αρντάν ήταν η όμορφη αριστοκράτισσα και πρωταγωνίστρια της σειράς· η Λωρ Αντελαΐντ ντε Σαμπριγιάν (Laure-Adélaïde de Chabrillant), και γύρω της οι θαυμαστές της: ο αριστοκράτης αδελφός της και οι φίλοι του. Τρεις μαζί κι αυτή ανάμεσα τους, στην ίδια αυλή έπαιζαν. Εκείνη ανέμιζε τα μεταξωτά και τις κορδέλες της κι εκείνοι και χάζευαν και ονειρεύονταν το αντικείμενο του πόθου τους, την ωραία Λωρ Αντελαΐντ. Το ξυπόλητο παιδί του λαού που έγινε στρατηγός της Επανάστασης και μετά αξιωματούχος στη νέα τάξη πραγμάτων. Ο αδελφός της, ο ευγενής, μη μπορώντας να αποδεχτεί την αλλαγή, προκαλεί σε μονομαχία έναν κορδωμένο περιφερόμενο και αφήνεται να σκοτωθεί. Η μονομαχία ήταν εύσχημος τρόπος αυτοκτονίας. Η ωραία Λωρ Αντελαΐντ παντρεύεται τον στρατηγό που πέφτει πάνω της όλο λαιμαργία να χορτάσει επιτέλους αυτό που επιθυμούσε από παιδί. Εκείνη είχε επιβιώσει στις δύσκολες ώρες στο εξωτερικό, ως συνοδός πλουσίων κυρίων. Δεν είναι πια ιδανική αλλά χειροπιαστή και επιστρέφει ως λάφυρο του στρατηγού. Είναι πάλι στην εξουσία, μια άλλη αγροίκα όμως αστική-λαϊκή εξουσία. Και το παιδί του αστού έγινε συγγραφέας για να καταγράψει όλα τα δεινά που αναστάτωσαν τη χώρα του, ενώ με μάτια γεμάτα δάκρυα απομακρύνεται από το ιδανικό του.
Όμως η Λωρ Αντελαΐντ δεν είναι απλώς μια αριστοκράτισσα γυναίκα, αλλά η ίδια η Γαλλία που δίνει το μέτρο της σύγχρονης κοινωνίας: Πώς νομίζετε ότι επιβίωσα όλα αυτά τα χρόνια; Έκανα ό,τι μπόρεσα και να ’μαι πάλι εδώ, αλλιώτικη, αλλά και πάλι ισχυρή. Η Γαλλία του σήμερα δεν είναι η ίδια Γαλλία του χθες. Οι αστοί πήραν, επιτέλους, την ποθητή εξουσία. Οι Ευγενείς, όσοι δεν προσαρμόστηκαν, πέθαναν. Όσοι προσαρμόστηκαν άλλαξαν. Η βασιλεία επανορθώθηκε, ο βασιλιάς επανήλθε, αλλά ούτε αυτός είναι ίδιος. Στον Επίλογο της ταινίας, στο βαλς που χορεύουν οι πρώην ευγενείς και οι νυν άρχοντες αστοί και λαϊκοί, όσο τα ζευγάρια στροβιλίζονται, η εικόνα θολώνει και το ανθρώπινο και παρδαλό μείγμα στην μεγάλη σάλα του χορού δεν αφήνει να διακρίνεις ποιος είναι ο ευγενής, ποιος ο αστός και ποιος ο λαϊκός.

Το μήνυμα της ταινίας είναι: Είμαστε απόγονοι επαναστατών, σφαγιάδων και σφαγμένων, αδύναμων και εκμεταλλευτών αριστοκρατών συμβιβασμένων. Έχουμε πληρώσει πολύ ακριβά αυτό που είμαστε σήμερα. Είμαστε όλοι ο ίδιος λαός χωρίς διακρίσεις.

Η περίπτωση του Beethoven

Στο μπαλέτο του Μπεζάρ που αναφέραμε στην αρχή, υπάρχει μια μουσική ποικιλία. Όμως εκείνο που ξεχωρίζει είναι το allegretto της 2^ης κίνησης από την 7^η Συμφωνία του Λούντβιχ Βαν Μπετόβεν. Εκείνο το πένθιμο, για τους νεκρούς στρατιώτες της Μάχης του Χάναου στη Λειψία, στις 19 Οκτωβρίου 1813, όπου οι ενωμένοι στρατοί, σχεδόν όλης της Ευρώπης, νίκησαν τον Ναπολέοντα. Οι απώλειες ήταν τεράστιες και στα δύο στρατόπεδα. Ο Μπετόβεν, ενώ στην αρχή είχε ταχθεί στο πλευρό του Ναπολέοντα και του είχε αφιερώσει και την Ηρωική, 3^η Συμφωνία του, έξαλλος έσκισε την αφιέρωση μόλις έμαθε ότι ανακηρύχτηκε αυτοκράτορας. Τώρα βαθιά συγκινημένος από τη μεγάλη θυσία, διηύθυνε ο ίδιος την 7^η του στις 8 Δεκεμβρίου του 1813, οπότε προβάλλει ευκρινώς το γιατί ο Μπεζάρ επέλεξε αυτήν ειδικά τη Συμφωνία για τη μουσική του μπαλέτου του. Είναι τα θύματα της φονικής μάχης στην οποία οι Γάλλοι κατατροπώθηκαν, οι στρατιώτες παγιδεύτηκαν, σκοτώθηκαν, πνίγηκαν στο ποτάμι και όσοι δεν πέθαναν αιχμαλωτίστηκαν. Οι νεκροί και από τις δύο παρατάξεις ήταν πάρα πολλοί. Η επανάσταση είχε πια περάσει σε άλλο επίπεδο και ο Ναπολέων είχε χάσει.
Παράλληλα με την 7^η Συμφωνία του, ο Μπετόβεν είχε γράψει έργο για Τα Ερείπια των Αθηνών (Die Ruinen von Athen), op. 113, έργο που είχε παιχτεί τον Φεβρουάριο του 1813, με θέμα τους βανδαλισμούς του Έλγιν και τις βεβηλώσεις των Τούρκων δερβίσιδων που έστησαν χορούς πάνω στην Ακρόπολη, όπως στήνουν σήμερα λειτουργίες μέσα στην Αγία Σοφία.

2021- 200 χρόνια από τη μεγάλη Ελληνική Επανάσταση

Μια επέτειος σαν αυτή είναι μοναδική για τη γενιά που τυχαίνει να την ζήσει.. Είναι η ιστορική μνήμη που ορθώνεται επιβλητικά. Είναι η υπενθύμιση της γέννησης ενός κράτους που δεν ενσωματώθηκε στον πολτό μιας βάρβαρης και αλλόθρησκης αυτοκρατορίας. Δεν είναι δύσκολο να φανταστούμε ότι επαρχία οθωμανικής αυτοκρατορίας θα ήμασταν αν δεν είχαμε γίνει κράτος με την Επανάσταση. Ας μην περιμένουμε να δούμε τους Τούρκους στο Σύνταγμα, για να καταλάβουμε πώς ο κακός γείτονας θέλει να ξαναγίνει δερβίσης που θα χορεύει και πάλι στην Ακρόπολη. Και ας μην έχουμε τίποτα δεδομένο. Το πάλι με χρόνια και καιρούς πάλι δικά μας θα ’ναι ήταν ψεύτικη παρηγοριά κι ελπίδα από την πλευρά των Ελλήνων. Οι Τούρκοι πάντως εξακολουθούν να ελπίζουν από τη δική τους. Επιμένουν, ροκανίζουν, απειλούν, διεκδικούν, παραβιάζουν. Μας θεωρούν αποστάτες από την αυτοκρατορία τους. Έχουν οικειοποιηθεί όλον τον ελληνικό πολιτισμό της Μικρασιατικής παραλίας, έχουν αλλάξει τα ονόματα στα νησιά και στις θάλασσες και έχουν έτοιμους από καιρό τους χάρτες με τα δικά τους. Ονόμασαν το Αιγαίο Γαλάζια πατρίδα. Τα καράβια και τα αεροπλάνα τους μπαινοβγαίνουν στην επικράτειά μας. Οι τουρκικές τηλεοπτικές σειρές έχουν εγκατασταθεί στο σαλόνι μας, να τους βλέπουμε και να τους ακούμε, να συνηθίζουμε την παρουσία τους. Το βαλς στη σάλα της Γαλλίας έγινε με Γάλλους. Το δικό μας ας μη γίνει με Τούρκους. Η Επέτειος πρέπει να είναι αντάξια του γεγονότος. Είναι για μας μοναδική και δεν θα προλάβουμε άλλη. Ούτε θα μάθουμε αν οι επόμενοι θα είναι σε θέση να την θυμούνται και να την τιμούν, αν τους έχει απομείνει μνήμη, αν δεν έχει ξεχάσει τελείως ο αρχαίος ρυθμός να χτυπάει στη φλέβα τους. Το 2021 πρέπει να είναι χρόνος μνήμης και τιμής.