Ο Ποιητής Αντώνης Φωστιέρης

Θεοδόσης Πυλαρινός, Ο Ποιητής Αντώνης Φωστιέρης, Θεματικές και Μορφολογικές Προσεγγίσεις στο έργο του, Εκδόσεις Καστανιώτη 2021

——————

Ο Θεοδόσης Πυλαρινός είναι ομότιμος Καθηγητής στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο, μελετητής, ερευνητής, κριτικός με πλούσιο συγγραφικό έργο και ιδιαίτερη ενασχόληση με την Επτανησιακή Σχολή, την κυπριακή λογοτεχνία, τη γενιά του εβδομήντα και τον περιοδικό τύπο, συνεργάτης φιλολογικών και λογοτεχνικών περιοδικών, μέλος γνωστών επιστημονικών Εταιρειών, επιστημονικός υπεύθυνος στα Κερκυραϊκά Χρονικά και στον Ιόνιο Λόγο, επιμελητής συλλογικών τόμων όπως Τα πρακτικά του Επιστημονικού Συνεδρίου «Το κριτικό έργο του Ι. Μ. Παναγιωτόπουλου, του οποίου εξέδωσε επτά τόμους, με πρόσφατες δημοσιεύσεις για την Ειρήνη Δενδρινού, τον Ι. Πολυλά, την αλληλογραφία του Μυστακίδη και Πιερίδη, τον Κύκλο του Φοίβου Σταυρίδη, τον Αντώνη Φωστιέρη, τον Κώστα Παπαγεωργίου, τον Γιώργο Μαρκόπουλο, Κ. Παλαμά… εν συνόψει βεβαίως.
Σήμερα έχουμε στα χέρια μας το νέο βιβλίο του, Ο Ποιητής Αντώνης Φωστιέρης «Θεματικές και Μορφολογικές Προσεγγίσεις στο έργο του», στο οποίο βιβλίο θα προσεγγίσει συνολικά το έργο του σημαντικότατου ποιητή της γενιάς του, της γενιάς του εβδομήντα, ο οποίος έχει συνεχή παρουσία στα ελληνικά γράμματα, δέκα ποιητικές συλλογές και είκοσι πέντε μεταφράσεις βιβλίων στο εξωτερικό. Το βιβλίο περιλαμβάνει δύο κύρια Μεγάλα Μέρη, τη θεματική των ποιημάτων της κάθε συλλογής, το ένα και τα εκφραστικά μέσα το άλλο, όλα με κάθε λεπτομέρεια και με παραδείγματα για την τεκμηρίωση.
Στα Ποιήματα, στην συγκεντρωτική έκδοση του Καστανιώτη 1970-2005 – βεβαίως, έχουμε και την πιο πρόσφατη Άπαντα τα Ποιήματα (1970-2020)- στην οποία παραπέμπει ο Πυλαρινός, θα βρούμε το θησαύρισμα των γνώσεων του ποιητή –αρχαία και νέα ελληνική λογοτεχνία, φιλοσοφία και χριστιανική σκέψη- και φυσικά Ηράκλειτο και Προσωκρατικούς, Πλάτωνα και Αριστοτέλη. Εν ολίγοις, αντλεί από όλον τον πλούτο της ανθρώπινης σκέψης και δημιουργίας. Επίσης, ο Πυλαρινός επισημαίνει ότι ο Φωστιέρης ευνοήθηκε από την κριτική και από τη μεταμόρφωσή της σε ζωγραφική και μουσική. Κι ακόμα ψηφιοποιήθηκε, καταγράφτηκε η απαγγελία του σε δίσκο, μίλησε στο ραδιόφωνο και στην τηλεόραση. Και ακόμα κάτι που π[ρέπει εκ των προτέρων να τονιστεί είναι ότι ο Φωστιέρης δεν προσπαθεί μέσα από την ποίησή του να διδάξει ή να επιβάλει την όποια άποψή του∙ «δεν έχει κανονιστική στοχοθεσία». 

Πάνω στον τοίχο που θα γράψω ακροβατώ
Πάνω στον τοίχο που ’χω γράψει ισορροπώ

Ο Πυλαρινός θα κλείσει την εκτεταμένη Εισαγωγή του με την ευαρέσκειά του επειδή πολλοί νεότεροι μελετητές ή φοιτητές κάνουν πτυχιακές και μεταπτυχιακές εργασίες στο έργο του Φωστιέρη. Πολύ σωστά και συγκινητικά θα έλεγα, πιάνει το νήμα της εργασίας του από την πρώτη ποιητική συλλογή με τον τίτλο Το Μεγάλο Ταξίδι (1971), το οποίο υποδηλώνει το μεγάλο ταξίδι και στη ζωή αλλά και στην Τέχνη, συλλογή έκρηξη «των ατόμων στον πυρήνα του μεγάλου νοήματος».
Μπαίνοντας στα ενδότερα της έρευνας και συγκεκριμένα στο ποίημα «Της οικογενείας των Αρπυιών», ο στόχος του είναι να μελετήσει το θέμα, όπου ο νεαρός, δεκαεπτά ετών, ποιητής επεξεργάζεται το «κατ’ άνθρωπον μεταφυσικό» και «κατά φύσιν απαθές», «δυσανάλογο, ανελέητο πουλί». Θέτει, δηλαδή, από πολύ νωρίς το θέμα του θανάτου και μάλιστα με ένα «πουλί» μυθολογικό που μεταφέρει τις ψυχές στον Άδη και, ενώ το θέμα δεν έχει τεχνοτροπία, η ποίηση του Φωστιέρη, όπως θα φανεί και στην εξέλιξή της, έχει∙ είναι μοντέρνα. Το Μεγάλο Ταξίδι είναι προϊόν νεότητος, όμως αξιοπρόσεκτο, με αναφορές στους προγόνους ποιητές και σεβασμό στην παράδοση με εξαίρεση την ποίηση του Παλαμά, για τον επικολυρισμό του και του Σικελιανού για την υψιπέτεια.
Στη συνέχεια θα ασχοληθεί με τον Φωστιέρη εκδότη περιοδικών, στα οποία θα καταθέσει βιογραφικά στοιχεία, «πρώιμες συγκινήσεις» από τις επαφές του με τους πνευματικούς ανθρώπους. Το περιοδικό Η λέξη αποτελεί κορύφωση της καριέρας του στο είδος και συμβολή στο ποιητικό του έργο. Οι πληροφορίες, τα πρόσωπα και τα πράγματα είναι πάρα πολλά και πολύ σημαντικά. 

Είναι κάποιες νύχτες μάταια θλιβερές /Και κάποιες μέρες/
Π’ αρμενίζουν μες στον χρόνο σα νωθρές γαλέρες

Στην επόμενη συλλογή Εσωτερικοί Χώροι ή Τα είκοσι (1973), ο Φωστιέρης, κατά τη μελέτη του Πυλαρινού, θεωρεί την ποίηση τέχνη της σιωπής - «Η σιωπή μας είναι φτιαγμένη από σιωπές»- κεντρίζει τη φαντασία, μας κάνει έκπληξη και μας αιφνιδιάζει. Οι προβληματισμοί συνοψίζονται στον ρόλο της εσωτερικής φωνής που μετατρέπεται σε συναίσθημα κι εκείνο πυροδοτεί τη συγκίνηση. Στη συλλογή έχουν επισημανθεί επιρροές από το Απομεσήμερο ενός φαύνου, που βασίζεται στο ομώνυμο ποίημα του Μαλαρμέ που έχει μελοποιηθεί από τον Ντεμπυσύ. Ακόμα ο Πυλαρινός επισημαίνει αξιοσημείωτα παιχνίδια με τις λέξεις όπως αηδόνι/ Α ηδονή, ένα αγεράκι /ένα γεράκι, μείγμα γεύσεων και αισθήσεων, έλξεων και απωθήσεων. Στις εκπλήξεις, ας προσθέσουμε και την «απαστράπτουσα απαισιοδοξία», η οποία όμως είναι γόνιμη και εν τέλει καταλήγει στην γραφή, η οποία ούτως ή άλλως είναι αισιόδοξη λειτουργία. Να προσθέσουμε ακόμη την αποδοχή της φθοράς, τον πόθο του αγνώστου, την αναζήτηση του ασύλληπτου, τη συσχέτιση του έρωτα με τον θάνατο.

Κι όταν βραδιάζει/ καθώς σε παραθύρια/ Τραβάμε τις κουρτίνες/
Κι ανάβουμε στο εσωτερικό τα φώτα

Η συλλογή Σκοτεινός έρωτας (1977) βρίσκεται σχεδόν ολόκληρη στη συγκεντρωτική έκδοση, πράγμα που υποδηλώνει ότι ο ποιητής είναι σίγουρος για τα εκφραστικά του μέσα. Είναι εύστοχοι και προσφυείς οι τίτλοι των ποιημάτων, γίνεται σχολιασμός στη σχέση του Έρωτα και του Σκότους, στις ανατροπές της καθεστηκυίας τάξης, στη χαλιναγωγημένη φαντασία και στην επιστημονική σκέψη, ο ποιητής δεν δογματίζει. Πρόκειται για «έλλογη ποίηση», δηλαδή μια ποίηση που αρδεύεται «από συναισθηματικές ή ενορατικές αλλά και από διανοητικές πηγές», όπως είπε ο ίδιος ο ποιητής σε συνέντευξή του. Τα σχόλια του Πυλαρινού εξακτινώνονται στον Πλάτωνα, Αριστοτέλη, Ηράκλειτο αναζητώντας τις ρίζες του ποιητικού φαινόμενου και της θείας μανίας. «Η ποίηση τίθεται στην υπηρεσία της εξιχνίασης του μελανόμορφου βίου, αξιοποιώντας όλα τα χρώματα που έχει θησαυρίσει στην φαρέτρα της», όπως χαρακτηριστικά αποδίδεται στους στίχους: 

Το μαύρο είν’ οι λέξεις / Που πέσανε η μια πάνω στην άλλη/ Τα τυπωμένα ποιήματα /
Το ένα πάνω στ’ άλλο/ Κι όλα τα χρώματα που ζήτησαν εκεί/ Το τελικό κρυσφήγετο. 

Ποίηση Μες στην Ποίηση (1977). Όπως έχουμε δει μέχρι τώρα, το πένθος, τονίζει ο Πυλαρινός, «νοτίζει την ποίηση του Φωστιέρη από τα πρώτα τρυφερά συνθέματα της νεανικής ηλικίας του». Ωστόσο αυτή η «πενθηφορία» του είναι η αποστασιοποίηση από την πραγματικότητα του θανάτου και η απομυθοποίησή του. Τα ποιήματα αυτής της συλλογής δεν είναι αυστηρά ποιήματα τεχνικής και εργαστηρίου, αλλά «κανόνες έμπνευσης και γραφής. Και ακόμα έχουν μια εκρηκτική ιδιοσυστασία, η οποία οφείλεται στις πρωτόγνωρες μεταφορές, όπως το ποίημα σκάει σα ρόδι, χριστουγεννιάτικο έθιμο που όμως «δίνει και την αίσθηση ενός ποιητικού Big Bang». 

Αυτές οι λέξεις σκάσανε σα ρόδι/ Στα σκαλοπάτια των καιρών που έρχονται 

Ο Διάβολος τραγούδησε σωστά (1981). Σ’ αυτή τη συλλογή θα βρούμε τη διπλή φύση του κόσμου μας που παίρνει τη μορφή του σατανά, ο οποίος είναι γνώριμος και ανθρώπινος, είναι ο εκπεσών άγγελος που ποθεί τον πρότερο έντιμο βίο. Πίσω από το πρόσωπο, ωστόσο, είναι ο ίδιος ο άνθρωπος Εγώ, μονάχα εγώ, και διάβολος και άγγελος. Τα δύο ποιήματα, τα οποία παραθέτει ο Πυλαρινός αποδεικνύουν καλά αυτή την ταλάντευση του ενός προς τον άλλο. Ακόμα μας ξαφνιάζει με την επίκληση του ύπνου, του αστιγματισμού ή της μυωπίας, για να αποφύγει «τον κομφορμισμό της καθημερινότητας». Ο διάβολος λοιπόν, τραγουδάει σωστά γιατί έχει κι αυτός τους δικούς του δρόμους διείσδυσης στο άγνωστο και σκοτεινό. Να μια μποντλρική εκδοχή στο θέμα. 

Πετάει ο διάβολος με τρυφερά φτερά/ Πέφτει από ’να κόσμον άλλο

Η συλλογή Το Θα και το Να του Θανάτου (1987) έχει μια μεγάλη πρωτοτυπία στον τίτλο όπου τεμαχίζονται τα συστατικά του κυρίως θέματος -Του θανάτου- σαν για να εξερευνηθούν «οι μυστηριακές εκείνες φωνές, οι κραυγές και οι ήχοι, που εξέφρασαν τις ενδόμυχες ανάγκες ή ορμές, έως ότου συναρμοστούν και συντεθούν σε λόγο». Το Μεγάλο Ταξίδι του ποιητή, που άρχισε το 1971, τον πλούτισε με γνώση και εμπειρία και τον ωρίμασε έτσι ώστε να μπορεί να «πολιορκεί επίμονα την αλήθεια» και η αλήθεια είναι ότι η ζωή έχει νόημα εφόσον μετέχει του θανάτου. Τα ποιήματα είναι πολύστιχα και ο Πυλαρινός θεωρεί ότι σ’ αυτά ο ποιητής «προσδίδει σχήμα στον θάνατο». Οι αναφορές σε ποιήματα και οι λεπτομέρειες είναι πολλές και δεν ξεχνάμε το «Μακάριοι οι πενθούντες ότι αυτοί παρακληθήσονται», όπως προσθέτει στις σημειώσεις του ο μελετητής. Και φυσικά, να μην ξεχάσουμε τα σχήματα λόγου –μεταφορές, συγκρούσεις, πρωθύστερα, αντιφάσεις- που όλα «αποτυπώνουν το βαθύτερο νόημα της ζωής».  

Ομφάλιο καλώδιο που με κρατάς/ Δεμένο με τον κόσμο

Η σκέψη ανήκει στο πένθος (1996) η ίδια θεματική, «η ενώδυνος ψυχή συνειδητοποιεί … την ανθρώπινη περιπέτεια». Ο μελετητής παρατηρεί ότι εκ γενετής η σκέψη ρέπει προς τον πένθος. Πρόκειται για ποιήματα ποιητικής, με ποιήματα του «έμφρονος λόγου και τη μετατροπή του σε γραπτό». Ο Φωστιέρης είναι poeta doctus, κάτι που έχει ξανά υποστηριχτεί. Και ακόμα, ανάμεσα στα πολλά, άλλωστε, είναι η πρώτη φορά αναφερόμενη «ποιητική σκευή» του Φωστιέρη, η οποία,ούτως ή άλλως, βρίθει σε όλες τις συλλογές, με την ευφάνταστη λεπτομέρεια της εικοποιίας του, τις μεταφορές και τις σπάνιες συνάψεις ουσιαστικών και επιθέτων, την πολύτροπη καινοτομία εν τέλει. 

Τα ποιήματα διψούν… Μια λαοθάλασσα/ Να τρέμει σύγκορμη απ’ τη ρώμη των ρημάτων/ Ή να σφυρίζει έστω/ Μια γελοία παρήχηση (σαν την πιο πάνω) / Αφρίζοντας
/ Από έκσταση κι από θυμό.

Πολύτιμη λήθη (2003). Οι επσημάνσεις του Πυλαρινού πολλές: ο ενδιαφέρον δίσημος –ακουστικά– τίτλος, οι πολύτιμοι λίθοι και η πολύτιμη λήθη, οι αόρατες αορτές προς προγενέστερους ποιητές –Ελύτη, Καρυωτάκη, Μαβίλη, Καβάφη– η επιλογή της καθαρής έκφρασης, η απόρριψη του νεφελώδους, το επίθετο «κρυφός». Ο Φωστιέρης προτείνει την «Απομάθηση» των ακούσιων και αυτονοήτων, «Γιατί η Ποίηση μας ξεμαθαίνει από τον κόσμο, τέτοιον που τον βρήκαμε∙ τον κόσμο της φθοράς που έρχεται κάποια στιγμή να δούμε ότι είναι η μόνη οδός για να υπερβούμε τη φθορά, με την έννοια που ο θάνατος είναι η μόνη οδός για την Ανάσταση», λέει ο Οδυσσέας Ελύτης (Ανοιχτά Χαρτιά, σελ. 39). Συνάδει με την παραπάνω «απομάθηση» και η αποφυγή των καθιερωμένων σχημάτων, του εκ συνηθείας κοινόχρηστου, του σοφού στερεότυπου, που δεν αντέχει στην πραγματικότητα και γι’ αυτό το ανανοηματοδοτεί.

Δε λένε ψέματα οι παλιές φωτογραφίες

Στα Τοπία του Τίποτα (2013) έχουμε το «γραπτό» και το «γραφτό» και εκείνο επομένως που ο λαός μας λέει μοίρα ή γραμμένο. Η συλλογή περιλαμβάνει ποιήματα που είναι «προαπεικονίσεις των Τοπίων του Τίποτα». Ο ποιητής μας κάνει μια ποιητική έκπληξη που είναι η αναζήτηση του πυρήνα στο «λογιζόμενο ως μηδέν», μια ποίηση που δεν είναι μηδενιστική αλλά ισούται με τη ζωή, λέει πάντα ο Πυλαρινός, με εύληπτες και ευφάνταστες μεταφορές, που προσλαμβάνουν διαστάσεις ζωντανών μαρτυριών, όπως τα «Ξύλα οικόσιτα» ή το «Κατοικίδιο δάσος».  

Έτσι ανύπαρκτο/ Γεννιέται/ Τα πραγματικό 

Τα ποιήματα του Φωστιέρη συσχετίζουν τη ζωγραφική με την ποίηση υποδηλώνουν την αθανασία της τέχνης αλλά και την, από τα αρχαία χρόνια, συσχέτισή τους από τον Σιμωνίδη τον Κείο - η ζωγραφική είναι ποίηση σιωπώσα και η ποίηση ζωγραφική ομιλούσα- και Ut Pictura Poesis - σαν ζωγραφιά είναι η ποίηση, από τον Οράτιος στο έργο του Ars poetica. Παλαιά λοιπόν η σχέση, αλλά νέα η συσχέτιση.

Θάνατος ο Δεύτερος (2020). Είναι η τελευταία ως τώρα συλλογή, την οποία τονίζεται η «αυτοκρατορική» εξουσία του θανάτου. Ο τίτλος δίνει και την πεμπτουσία της συλλογής. Και με αυτήν ο Φωστιέρης επανέρχεται στους αρχαίους φιλοσόφους, στις πρώτες αρχές του κόσμου και στις περί ψυχής δοξασίες. Μέσα στα ποιήματα προβάλλεται το τίποτα και το ανύπαρκτο, το «Άχραντο Κενό», το «Υπερούσιο Τίποτα» και το «θαύμα φαντασίας… Η μακαρία οδός, οι χοές… πάνω απ’ το βάραθρο/ του ανέσπερου Κενού». «Όμως το ψέμα της αλήθειας κουβαλάει την ποίηση», μας λέει, σαν να μας δικαιολογεί αυτό που θέλουμε να πιστεύουμε.  

Πόσο στ’ αλήθεια βαρετή/ Ολόκληρη αιωνιότητα

Το αποκατεστημένο κρυφό σονέτο στη μορφή του δεκατετράστιχου, όχι μόνο ως εικόνα αλλά και ως περιεχόμενο, αποτελεί τιμή στον Κ.Γ.Κ. αλλά και γεμάτο αντιθέσεις, είναι συνθεμένο εν πολλοίς από τα καρυωτακικά υλικά. Ποιος τελικά είναι ο θάνατος ο Πρώτος; Στο Δεύτερο μεγάλο Μέρος του βιβλίου ο Πυλαρινός θα κάνει εξονυχιστική έρευνα της μορφολογίας των ποιημάτων. Θα μιλήσει για τα μοτίβα –χρόνος, σκοτάδι, μαύρο, έρωτας, λήθη, θάνατος, ποίηση, επέκεινα- και τη διαφορετική αποτύπωσή τους κάθε φορά, ανάλογα με το κλίμα που θέλουν να διαμορφώσουν. Το ύφος, τα λόγια στοιχεία αλλά και τα καθημερινά, την επιλογή του λεξιλογίου, τα σχήματα λόγου, τις αντιθέσεις και τα οξύμωρα, τις δισημίες και τις αμφισημίες, όλα εκείνα που συμβάλλουν στην ανάδειξη του θέματος και στην υποβολή του κρυμμένου νοήματος. Θα λέγαμε, σ’ αυτή τη φάση της μελέτης, ο Πυλαρινός επανεπεξεργάζεται λεπτομερώς αλλά από άλλη πλέον σκοπιά το έργο του ποιητή, δείχνοντας στον αναγνώστη το εργαστήριο, την κοιλιά του κύτους, τον εγκέφαλο που μέσα του γεννήθηκε το ποίημα. Πρόκειται πλέον για μία μελέτη εργαστηρίου που έχει ωστόσο και εκείνη την κρυμμένη γοητεία της, διότι εδώ φαίνεται πόσο ο ποιητής έχει παλέψει με το στίχο πολύ πριν τον «γεννήσει».
Το βιβλίο με αυτή την έννοια αποκτά ένα ακόμα προσόν, καθίσταται πολύτιμο βοήθημα για τον μελετητή, αν και δεν νομίζω πως ο μελλοντικός μελετητής θα είναι πολύ τυχερός αν βρει κάτι να σχολιάσει ακόμα.
Διαβάζοντας τη μελέτη του Πυλαρινού ο αναγνώστης αλλά και ο μελετητής εμβαθύνει στη φιλοσοφία, ανακαλύπτει το κρυμμένο νόημα της τυπογραφίας, τους αρχαίους μύθους και τα κείμενα, επικοινωνεί με όλο το φάσμα των γνώσεων και των συναισθήσεων του Φωστιέρη γιατί η ποίησή του είναι, πέρα από το αυστηρώς ποιητικό της μέρος, μια πλούσια πηγή γνώσης, συναισθήματος και ενορατικής σκέψης. Και το βιβλίο του Πυλαρινού γραμμένο με μια γλώσσα λόγια, ευρηματική και γλωσσοπλαστική, με σημασία και στην πιο μικρή λεπτομέρεια αποτελεί υπόδειγμα γραφής και μεθόδου εργασίας, αλλά και θησαυρό γνώσεων. Ο απαιτητικός αναγνώστης δεν πρέπει να παραλείψει τις υποσελίδιες σημειώσεις∙ αποτελούν και αυτές ένα ξεχωριστό βιβλίο αλλά και αναπόσπαστο μέρος του κυρίως σώματος. Πολυτιμότατες πληροφορίες, εξαιρετικά σχόλια, διαφωτιστικές επισημάνσεις μας δείχνουν από τι λαβύρινθο αναδύθηκε η λιγνή επιφάνεια του κάθε ποιήματος.
Το βιβλίο ολοκληρώνεται με Παράρτημα, Εργογραφία, Εικαστικές αποτυπώσεις, Μελοποιήσεις Εκδηλώσεις, Πηγές, Ευρετήρια ονομάτων και τίτλων.
Ένα σώμα 700 σελίδων, η παραγωγή μιας ζωής, τα νιάτα ενός ανθρώπου και η εξέλιξή του, το παρόν και το μέλλον που έρχεται 

Το γήρας/ Παρά τα χρόνια του /έρχεται τρέχοντας. 

Πολύ ενδιαφέρον και υπαινικτικό στο εξώφυλλο το έργο του Σωτήρη Σόρογκα.