Σε τούτο τον στοχαστικό αυτοβιογραφικό τόμο, εξόχως προσωπικό και μάλλον ακατάτακτο ως είδος, αναδεικνύονται πιθανότατα όλες οι απαστράπτουσες αρετές του Ίταλο Καλβίνο [1923- 1985]: η επαγωγική σκέψη, η αντισυμβατική, κριτική και αναλυτική του ματιά, η αφηγηματική και δοκιμιακή του δεινότητα, η ανθρωπιστική και πολιτική του εγρήγορση. Ο Δρόμος του Σαν Τζοβάνι
λειτουργεί, όπως εύστοχα επισημαίνει ο κριτικός Τσέζαρε Γκάρμπολι στο επίμετρο της έκδοσης, ως μια μεταφορά για ολόκληρη τη λογοτεχνική παραγωγή του Ίταλο Καλβίνο ― από τις Αόρατες Πόλεις ως το εμβληματικό Αν μια νύχτα του χειμώνα ένας ταξιδιώτης.
Τι έχουμε λοιπόν εδώ; Πέντε εκλεπτυσμένους αυτοβιογραφικούς στοχασμούς, όπου ο συγγραφέας ανατρέχει στο παρελθόν, θυμάται την τοπογραφία του Σαν Ρέμο ―της πόλης όπου έζησε στα νιάτα του― χτισμένης αμφιθεατρικά πάνω στην ιταλική Ριβιέρα, τις άβολες πλην συναρπαστικές οδοιπορίες προς τα οικογενειακά κτήματα με την συνοδεία του επιστήμονα και καλλιεργητή πατέρα του, ενώ ο ίδιος αντιμάχεται την αναστάτωση των εφηβικών του χρόνων. Κι ακόμη ανακαλεί την σταθερή σαγήνη που του ασκεί ο κινηματογράφος από τα χρόνια ακόμη του μεταπολεμικού ιταλικού νεορεαλισμού, σε ένα κείμενο που μας προσφέρει έναν βαθύ στοχασμό, [αργότερα μετατρέπεται σε ταύτιση] ειδικά με τον Φεντερίκο Φελίνι και την μυθολογία του.
Ακόμα θα βρούμε εδώ ένα κείμενο για την συμμετοχή του Καλβίνο στην ιταλική Αντίσταση κατά του φασιστικού καθεστώτος του Μουσολίνι και στιγμιότυπα από τον αγώνα των παρτιζάνων που όμως η πονηρία της μνήμης αμφισβητεί την ακρίβειά τους, δίνοντας μια αφορμή για σκέψεις πάνω στην αυθεντικότητα της ίδιας μας της ιστορίας και την ανακατασκευή του παρελθόντος. Σε ένα άλλο πάλι ευφυές αφήγημα, μάλλον προδρομικό της αστικής περιβαλλοντικής κρίσης, μεταφέρει την αίσθηση που του προκαλεί το να μαζεύει τα σκουπίδια από το καλάθι της κουζίνας και να τα πετάει στον κάδο του δήμου στο Παρίσι, για να αχθεί επαγωγικά σε ένα μακρύ συλλογισμό για τις έννοιες του χρήσιμου και του άχρηστου, του μεταβολισμού και της απόρριψης, εντέλει της αξίας χρήσης των αντικειμένων που μας περιβάλλουν.
Σε ποικίλα σημεία των πέντε αυτών κειμένων ο Καλβίνο καταπιάνεται με θέματα γλώσσας και πολιτισμού, με την αντίθεση πόλης- υπαίθρου, με την μυθοποίηση του παρελθόντος, την αναπαράσταση αλλά και την κατάλυση του χώρου, τις πολιτισμικές συντεταγμένες, αλλά και με το εν γένει κοινωνικό συμβόλαιο. Οι προβληματισμοί του σχετικά με τη φύση της ίδιας της μνήμης είναι πνευματώδεις και νοηματοδοτούνται από την «αλχημική ευφυΐα» του συγγραφέα. Εντούτοις, συχνά διαρρηγνύουν άσκοπα την ροή της αφήγησης, όπως επισημαίνει κομψά στον επίλογό του ο Γκάρμπολι. Ο Καλβίνο είναι ένας εξαιρετικά προικισμένος αφηγητής, τόσο ώστε οι παρεκβάσεις, αμφισβητήσεις και μεταμοντέρνοι κλονισμοί της αφηγηματικής ενότητας να μην είναι απαραίτητες για την ανάδειξη του ταλέντου του.
Από πολιτική άποψη και προς επίρρωσιν των πιο πάνω, στο αφήγημα που ίσως ξεχωρίζει από πλευράς δράσης, το «Αναμνήσεις μιας μάχης», έχουμε ένα νοητικό ταξίδι όπου ο συγγραφέας αρχίζει να σκαλίζει τις αναμνήσεις για τον εικοσάχρονο εαυτό του, «κρυμμένες σαν χέλια στις νερολακκούβες της μνήμης». Καθώς αναπλάθει μια μάχη ανάμεσα στους παρτιζάνους και τους βερσαλιέρους του επίσημου στρατεύματος, ο Καλβίνο ανιχνεύει τα όρια ανάμεσα στην αβέβαιη μνήμη και τη λήθη, δηλαδή ανάμεσα σε αυτό που πιστεύουμε πως είναι ανάμνηση αλλά δεν είναι παρά μια κατασκευή, στρεβλωμένη από τις επιστρώσεις μεταγενέστερων αφηγήσεων. Αναρωτιέται «γιατί το τρύπιο δίχτυ της μνήμης συγκρατεί ορισμένα πράγματα και όχι άλλα». Γράφει ενδεικτικά: «Βρισκόμασταν στην εσχατιά του θεάτρου στρατιωτικών επιχειρήσεων της ιταλικής Αντίστασης, χωρίς φυσικούς πόρους, συμμαχική βοήθεια και ισχυρούς πολιτικούς ηγέτες· ήταν, όμως, μια από τις εστίες του πιο σφοδρού και αμείλικτου αγώνα καθ’ όλη τη διάρκεια των είκοσι μηνών, και από τις περιοχές που είχαν τις μεγαλύτερες απώλειες. Μου ήταν πάντα δύσκολο να διηγούμαι σε πρώτο πρόσωπο τις αναμνήσεις μου από το αντάρτικο. Θα μπορούσα να το κάνω σύμφωνα με διάφορα αφηγηματικά κλειδιά, εξίσου αληθινά όλα: από το να ανακαλώ τη συγκίνησή μου για τις σχέσεις που διακυβεύονταν, για τους κινδύνους, τις αγωνίες, τις αποφάσεις, τους θανάτους, μέχρι αντιθέτως να επικεντρωθώ στην ηρωικοκωμική αφήγηση των αβεβαιοτήτων, των λαθών, των αντιξοοτήτων και των περιπετειών που αντιμετώπιζε ένας νεαρός αστός, πολιτικά άπειρος και χωρίς καμία εμπειρία ζωής, ο οποίος μέχρι τότε ζούσε με την οικογένειά του».
Η διερώτηση αυτή για την φύση και τις μεθόδους της γραφής ή για την απειρία ενδεχομενικοτήτων ως προς την επιλογή αφηγηματικών δρόμων είναι ίσως το κύριο αποτύπωμα του Καλβίνο, συμβόλου μιας εποχής που φοβάμαι πως πέρασε ανεπιστρεπτί. Εξαιρετική για μια άλλη φορά η μετάφραση της Δήμητρας Δότση, ― στους δρόμους του αείμνηστου Ανταίου Χρυσοστομίδη ο οποίος είχε κατ’ επανάληψη μεταφράσει Καλβίνο για λογαριασμό των εκδόσεων Καστανιώτη.
