Ο ύπνος του λόγου συνταράσσεται από εφιάλτες. Όταν η λογική εγκαταλείπει τη φαντασία, προκύπτουν τέρατα, θυμίζει η επιγραφή στην ακουατίντα με αριθμό 43 στα Καπρίτσια, σειρά 80 χαρακτικών του Γκόγια. Είκοσι χρόνια αργότερα, ενώ ξεκινά η Ελληνική Επανάσταση, ο ζωγράφος Μαύρους Πίνακες εγκατασπείρει σε τοιχογραφίες στην «έπαυλη του κουφού», όπως αποκαλούσαν το σπίτι του έξω από τη Μαδρίτη, γιατί έχει χάσει την ακοή του. Ορφανό τέκνο του Διαφωτισμού και ο πρώτος ίσως σύγχρονος ζωγράφος, αν ζούσε σήμερα ο Γκόγια, απρόβλεπτα άβαταρ θα ιχνογραφούσε για όσους παράλληλα μονολογούν περί τεχνητής νοημοσύνης.
Θα απεικόνιζε ίσως δύο άκρα, που συγκροτούνται στην εν λόγω σύγκρουση. Από τη μία πλευρά, τεκνά της τεχνολογίας, που οραματίζονται ότι μόνο θετικές επιπτώσεις επιφέρει η τεχνολογική εξέλιξη. Απέναντί τους νεολουδίτες, που με εικονικές αυτοδικίες απομιμούνται ιστορικούς προγόνους, που κατέστρεφαν τα μηχανήματα, τα οποία αντικαθιστούσαν τους εργάτες σε υφαντουργίες. Στη Βουλή των Λόρδων και στην ποίηση με θέρμη τούς υπερασπίστηκε ο Βύρων, πριν ο ίδιος καταστεί συνοικία στην Αθήνα.
Υπάρχει κίνδυνος τα ρομπότ να αυτονομηθούν; Μπορεί η τεχνητή νοημοσύνη να βραχυκυκλώσει εγκεφαλικούς συνειρμούς των ανθρώπων; Είναι δυνατόν οι ηλεκτρονικοί είλωτες Σπαρτακιάδα να ξεκινήσουν εναντίον των δημιουργών τους; Ο έλεγχος της εξουσίας παραμένει το κρίσιμο ερώτημα, όπως πάντοτε.
Καθώς όμως κορυφώνεται, η ένταση της αντιδικίας συγκαλύπτει διαβρωτικές συνέπειες, που παράλληλα εξελίσσονται. Θα φέρω δύο παραδείγματα της ταχύτατης διείσδυσης της τεχνητής νοημοσύνης στην καθημερινότητα. Προέρχονται από την αγγλόσφαιρα, η επήρεια της οποίας δεν περιορίζεται σε ΗΠΑ, Ηνωμένο Βασίλειο, Καναδά, Αυστραλία και Νέα Ζηλανδία, τα «πέντε μάτια», δηλαδή, ενός συστήματος επιτήρησης των επικοινωνιών διεθνώς, που εδώ και δεκαετίες έχει συσταθεί.
Ένας αυξανόμενος αριθμός Αμερικανών φοιτητών, τους οποίους άλλοι θα ακολουθήσουν μόλις μπορέσουν, χρησιμοποιεί προγράμματα τεχνητής νοημοσύνης για να ετοιμάσουν εργασίες για τα μαθήματά τους. Εξειδικευμένες εταιρείες συμβουλεύουν τους ενδιαφερόμενους πώς να απαλείφουν τα ίχνη της προέλευσης των κειμένων τους, ώστε να μη γίνονται εύκολα αντιληπτά από καθηγητές, που τεχνικά υστερούν. Αυτό συνεπάγεται όχι μόνον κατάργηση της έρευνας, αλλά ακύρωση της διαδικασίας της γραφής καθεαυτής.
Ούτως ή άλλως, από την περίοδο της νεωτερικότητας, το σχολείο συνιστά κυρίως μέθοδο κοινωνικοποίησης. Αυτό που μαθαίνουν οι τρόφιμοι είναι να υπακούουν σε κανόνες, ενώ προετοιμάζονται για την πειθαρχία, που η δουλειά τους αργότερα θα απαιτεί. Ταυτόχρονα εκπαιδεύονται στο πώς να αθετούν υποχρεώσεις, με παρελκύσεις σε όσα τους έχουν ανατεθεί. Παρεμπιπτόντως, οι πιο τυχεροί μαθαίνουν κάτι παραπάνω, κάποιους τρόπους προσέγγισης προβλημάτων δηλαδή, αφού οι εκάστοτε λύσεις θα έχουν ξεπεραστεί μέχρι να αποφοιτήσουν.
Η εξάπλωση των κινητών τηλεφώνων συνδυάζεται με την ευχέρεια ανταλλαγής μηνυμάτων σε διαδικτυακή σύνδεση, εφόσον οι αρχές, αντιθέτως από το Αφγανιστάν, δεν παρεμβαίνουν για να την εμποδίσουν. Ο συνδυασμός ισοδυναμεί με κυριαρχία ενός συνοπτικού γραπτού λόγου. Πρόκειται για μία εποχή μαζικής γραφής, που μορφοποιείται όμως από βοηθητικές εφαρμογές. Ξεκινώντας από πρωτόγονα συστήματα αυτοδιόρθωσης, οι τεχνολογίες αυτές έχουν εξελιχθεί σε ολοκληρωμένη συγγραφή κειμένων.
Ένα δεύτερο παράδειγμα αποτελεί η χρήση τεχνητής νοημοσύνης σε εφαρμογές για ρομαντικά ραντεβού. Η διαδικασία αποκαλείται κουβεντοψάρεμα (chatfishing). Σε datingapplications αναζητούνται σύντροφοι με ανταλλαγές γραπτών μηνυμάτων. Για τη σύνταξή τους επιστρατεύονται προγράμματα τεχνητής νοημοσύνης, που ενημερώνονται για το προφίλ του παραλήπτη του κειμένου που έχει παραγγελθεί. Ένας ηλεκτρονικός Σιρανό ντε Μπερζεράκ οδηγεί σε περισσότερα ραντεβού, διαπιστώνουν όσοι τον αξιοποιούν. Αργότερα αντιλήφθηκα ότι με είχε ρίξει στο κρεβάτι με ChatGPT, είπε μία κοπέλα.
Εμείς μπορούμε να πούμε ότι νέοι άνθρωποι δεν χρειάζεται να μάθουν να γράφουν, όταν υπάρχει τεχνολογία για να γράφει τα κείμενά τους. Κάποια στιγμή ούτε πληροφορίες για το είδος του κειμένου που ζητούν δεν θα χρειάζεται να πληκτρολογούν, αφού οδηγίες θα υπαγορεύονται σε συσκευές, που θα υποκαταστήσουν τα κινητά τηλέφωνα. Κάθε άτομο θα αποκτήσει προσωπικό λογογράφο, που άλλοτε διέθεταν μόνον οι πολιτικοί, όπως και τον δικό του συγγραφέα-φάντασμα, που άλλοτε είχαν μόνον οι πανηγυρτζήδες (celebrities). Η τεχνητή νοημοσύνη οδηγεί στον θάνατο του συγγραφέα, που ευαγγελίστηκε ο Ρολάν Μπαρτ. Επιπλέον, αντικαθιστώντας τους παράλληλους μονολόγους των συζητήσεων, η προφορικότητα θα καταστεί αυτοαναφορική, με κάθε άτομο να μιλά στον εαυτό του, που η συσκευή του θα εκπροσωπεί. Άραγε βρισκόμαστε ήδη σε ένα σημείο πολιτιστικής καμπής, σε σχέση με τη γραφή και την ανάγνωση ως επινοήσεις, που αναδομούν το άτομο;
Στους σωκρατικούς διαλόγους του Πλάτωνα εκθειάζεται η υπεροχή του προφορικού λόγου. Στον Φαίδρο η γραφή δεν επικροτείται ως υποστηρικτική της μνήμης, αλλά αμφισβητείται ως πρακτική, που επιταχύνει την εξασθένησή της. Ασφαλώς αυτά είναι γνωστά, επειδή πρόκειται για γραπτούς διαλόγους. Η υπόθεση της ανωτερότητας του προφορικού λόγου έχει ως προϋπόθεση τον θρίαμβο της γραφής. Δεν πρόκειται για υποκατάσταση, αλλά για σκιώδη αναπαράσταση πραγματικών αντιφάσεων. Όταν πάρει τον κατήφορο στο αυλάκι, δεν πάει πίσω το νερό.
Ανάγνωση και γραφή αποτελούν δύο όψεις του ιδίου νομίσματος. Σύμπνοια και σύγκρουση ετεροκαθορίζει τη σχέση τους, όπως σε όλες τις οικογένειες. Τα κείμενα συνιστούν νησιά σε μια θάλασσα προφορικότητας. Σε νησιά όμως κατευθύνονται όσοι λένε ότι θα βγουν στη θάλασσα. Υπό το καθεστώς του προσανατολισμού αυτού κυριαρχεί ο γραπτός λόγος. Η συγγραφή κειμένων μέσω τεχνητής νοημοσύνης συρρικνώνει και ανατρέπει την ανθρώπινη εμπλοκή στην παραγωγή του. Τη φυσική απανθρωπιά του ανθρώπου επιτείνει η απανθρωπία της τεχνητής νοημοσύνης. Στις συνθήκες αυτές ανασυντάσσεται η σύγκρουση προφορικού και γραπτού λόγου. Τη στιγμή της σύγκρουσης προβλέπει ένα αρχαίο ποίημα.
Προφοριστές και γραφείς
Τίποτε δεν ήταν γραμμένο στα λάβαρά τους. Διαδήλωναν εναντίον της γραφής, της τυραννίας της πένας της σφιγμένης στο χέρι, της βίας του δακτύλου, που χτυπά το πλήκτρο του γράμματος για να αναπαραχθεί.
Επί κεφαλής κάθε συγκλίνουσας φάλαγγας, κραυγάζοντας συνθήματα κατά της γραφής ίσως δυνατότερα από όλους, προχωρούσαν διαδηλωτές, που είχαν χάσει και τα δύο τους χέρια από φυσιολογικές αιτίες. Τιμητικές θέσεις στην πομπή καταλάμβαναν όσοι είχαν θυσιάσει τουλάχιστον τρία δάκτυλα υπέρ του κινήματος.
Τάξη στην πορεία τηρούσαν υπεύθυνοι, οι πιο ένθερμοι εκστομίζοντας ακούραστα τη γλώσσα τους προς την κατεύθυνση του τελικού προορισμού, τη Βιβλιοθήκη.
Σε απόλυτη σιωπή, οι γραμμές του διογκωμένες από τους εκ γενετής βουβούς και εκείνους που είχαν κόψει την γλώσσα τους σε ένδειξη διαμαρτυρίας, ένα πλήθος συνωστιζόταν περικυκλώνοντας προστατευτικά τη Βιβλιοθήκη.
Περίμεναν την στιγμή της σύγκρουσης, υπερυψώνοντας πανό με γράμματα της αλφαβήτου, ιδεογράμματα, συνθήματα και παραπομπές. Απίστευτα σε μέγεθος λάβαρα και σημαίες ανέμιζαν, με μυθιστορήματα, εγχειρίδια και επικά ποιήματα ολόκληρα αντιγραμμένα ή κεντημένα με πολύχρωμες κλωστές.
Και από τη μία και από την άλλη πλευρά των ευρύχωρων λεωφόρων, που συνέκλιναν προς τη Βιβλιοθήκη, ήταν παρατεταγμένοι οι κουφοί και οι τυφλοί, που χειροκροτούσαν με ενθουσιασμό ή έκαναν άσεμνες χειρονομίες.
(μνήμη Χούλιο Κορτάσαρ)
ΣΧΕΤΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ
Μετά το τέλος του κόσμου στο τεύχος Δεκεμβρίου
Το μέλλον του βιβλίου & το βιβλίο του μέλλοντος / Ρομποτεχνία / Δρόνοι
