Το βιβλίο αυτό περιέχει τη μετάφραση κ.λπ. του συνόλου των Μεταμορφώσεων, δηλαδή και τα δεκαπέντε βιβλία, αυτού του ποιητικού έργου του μεγάλου Λατίνου ποιητή (γεννήθηκε το 43 π.Χ.). Είχε προηγηθεί, στην προ covid 19 εποχή, μία συντομευμένη εκδοχή αυτού του βιβλίου.1 Διαβάζει κανείς σε εκείνη την εκδοχή: 1.Εκτενή εισαγωγή. 2. Περιλήψεις και των δεκαπέντε βιβλίων. 3. Επιλεγμένη μετάφραση, σχεδόν από όλα τα βιβλία, αποσπάσματος ―ελκυστικότερου, υποθέτω, για τον σύγχρονο αναγνώστη από το κείμενο όλου του βιβλίου― (π.χ. Φαέθων, Ορφέας και Ευρυδίκη). 4. Δοκίμιο, όπως το ονομάζει, κατά τη γνώμη μου, υψηλού επιπέδου αρχαιομάθειας, για κάθε ένα απόσπασμα. 5. Μέρος φυσικά από το βιβλιογραφικό χάος, των αλλοεθνών, κατά απόλυτη σχεδόν αποκλειστικότητα, ειδικών, εννοείται. 6. Επίσης επίλογο που αναγγέλλεται στα περιεχόμενα αλλά …απουσιάζει εντέλει. Μάλλον από παραδρομή.
Με τον εγκλεισμό, λόγω της επιδημίας ο συγγραφέας μας κατόρθωσε το ακατόρθωτο: 1. Πλήρη μετάφραση και των δεκαπέντε βιβλίων, αλλά χωρίς δοκίμια αυτή τη φορά. Μακάρι να έγραφε καινούρια ή να ενέτασσε τα του πρώτου βιβλίου, αλλά τότε ο τόμος θα χόντραινε πολύ. Πού να φανταζόταν μάλιστα κανείς και την παράθεση του λατινικού κειμένου…. Η ποιητική της μετάφρασης θα έλεγε κανείς ότι είναι παλαιάς κοπής, αλλά ίσως μόνο αυτή η επιλογή αποδίδει το μεγαλόπνοο της γραφής ενός Οβιδίου. 2. Ανανέωση της εισαγωγής και της ―επαναλαμβάνω― χαώδους βιβλιογραφίας. 3. Περίληψη και των δεκαπέντε βιβλίων χωριστά για το καθένα. 4. Παράθεση στο τέλος για την… αποζημίωση υποθέτω του αναγνώστη, στη θέση των δοκιμίων, ενός σύντομου μυθολογικού λεξικού των κυρίων ονομάτων που αναφέρονται στις Μεταμορφώσεις.
Στον Πρόλογο και την Εισαγωγή (σσ. 11-53) ο Παπαγγελής διατηρεί ένα πολύ προσωπικό στιλ γραφής το οποίο απαιτεί μεγάλο βαθμό ανεκτικότητας, γνώσεων και αρχαιομάθειας από την πλευρά του αναγνώστη. Προσωπικά θα προτιμούσα μία εισαγωγή η οποία χωρίς να είναι για τελείως αρχάριους, να έχει ιστορικά /γραμματολογικά χαρακτηριστικά, για να μπορεί ο αναγνώστης να μην αισθάνεται συνεχώς in medias res και να εντάσσει τα συγκεκριμένα δεδομένα που παραθέτει ο συγγραφέας στις όποιες σοβαρές, ή φευγαλέες, ή ανύπαρκτες γνώσεις του για την εποχή. Μια τέτοια οφειλή όμως ο συγγραφέας την είχε ήδη καταθέσει σε προ ετών σπάνιο και πολύτιμο για την φτωχή ελληνική βιβλιογραφία βιβλίο του2 του οποίου όμως το στιλ παραμένει ίδιο και απαράλλακτο. Δεν πιάνει τον αναγνώστη από το χεράκι.
Θυμάμαι ότι απλώς είχαμε ανταλλάξει ένα «γεια» στα μέσα της δεκαετίας του ΄80 κάπου στις όχθες του ήσυχου (;) ποταμού Cam με τα σκούρο λαδί νερά και τις ανοιχτόχρωμες χωρίς καρίνα βάρκες με το ένα κουπί ― αλά …Βενετία. Στην ατμόσφαιρα που δημιουργούν αυτά τα νερά και, τριγύρω, τα μεσαιωνικά κτήρια των κολεγίων, εκκολάφθηκε η λατινομάθεια του συγγραφέα, σίγουρα και κατά κύριο λόγο αγγλοσαξωνικής παράδοσης. Άλλη βέβαια είναι η λατινομάθεια που απαιτούνταν για τα απλά πεζά που «μαθαίναμε» τότε στο Γυμνάσιο του τύπου De Bello Gallico και άλλη για αυτά τα ποιητικά ύψη. Και μάλιστα η απευθείας μετάφραση του πρωτοτύπου και όχι η … μετάφραση της μετάφρασης. Τη θαυμάζω και τη ζηλεύω αυτή τη λατινομάθεια.
Το έργο του Οβιδίου επηρέασε διαχρονικά όλα τα είδη των τεχνών του δυτικού πολιτισμού ―σποραδικά αναφέρεται ο Παπαγγελής στην εισαγωγή του― και προσωπικά θα ήμουν ευτυχής αν θα διάβαζα μια συστηματική μονογραφία για το θέμα.3 Αλλά και για τον Οράτιο, τον Προπέρτιο κ.λπ. Και για τους δομικούς παραλληλισμούς με ανάλογες θεματογραφίες της Ανατολής. Όπως γίνεται με την κατάταξη/μελέτη των παραμυθιών. Πρόσφατη, περισσότερο ίσως ενδιαφέρουσα, εμπεριστατωμένη και βραβευμένη μονογραφία την οποία μάλιστα ο Παπαγγελής παραθέτει στη βιβλιογραφία του,4 αλλά δεν μπόρεσα να βρω στο διαδίκτυο ―εκτός βέβαια από τις σχετικές παρουσιάσεις της―, εντοπίζει, εκτός των άλλων, επιδράσεις και επιρροές, άμεσες ή έμμεσες, και στο χώρο της λογοτεχνίας του μοντερνισμού (Τζόις, Έλιοτ, Πάουντ, Γουλφ κ.ά.) αλλά βέβαια και στον Ρίλκε.
Προσωπικά διαπίστωνα τις προάλλες ότι π.χ. η εμβόλιμη χρήση του μύθου του Ορφέα και της Ευρυδίκης στην ταινία της Σελίν Σιαμά «Το πορτρέτο μιας γυναίκας που φλέγεται», της έδωσε άλλο βάθος.
Για το τι σημαίνει ή μάλλον για το τι χάνουμε από την υποβάθμιση της λατινομάθειας στα καθ΄ημάς, δεν είμαι βέβαια ο πλέον αρμόδιος να απαντήσω. Εκείνο όμως που θα μπορούσα να «συμβουλεύσω» τον υποψήφιο αναγνώστη του βιβλίου ―… ας πούμε αυτόν-/ήν με τις δύο δουλειές που γυρίζει αργά το βράδυ πτώμα στο σπίτι του― είναι να βυθισθεί απευθείας στις χαρισματικές μεταφράσεις του συγγραφέα. Σα να βλέπει ένα έργο στο σινεμά που, ειρήσθω εν παρόδω, πολλά θα είχε να κερδίσει στις άχαρες μέρες μας από τον πακτωλό τής μυθοπλασίας των Μεταμορφώσεων. Ας αφήσει ο ταλαίπωρος αναγνώστης τα άλλα για τους φιλολόγους και τους μελετητές του πολιτισμού.
[ Αρχές φθινοπώρου 2025 ]
1. Θ.Δ. Παπαγγελής, Σώματα που άλλαξαν τη θωριά τους, Διαδρομές στις μεταμορφώσεις του Οβιδίου, Gutemberg 2019.
2. Θ.Δ. Παπαγγελής, Η ποιητική των Ρωμαίων «Νεώτερων», Προϋποθέσεις και προεκτάσεις, ΜΙΕΤ, α΄ανατύπωση, 2002.
3. Χρήσιμο αλλά για μια πρώτη προσέγγιση το Genevieve Lively, Ovid’s Metamorphoses, A Reader’s Guide, Continuum 2011.
4. T. Ziolkowski, Ovid and the Moderns, Cornell University Press, 2005 (παρουσίαση στο The Classical Review 56, 2006, 116-117 και αλλού, βλ. https://mail.google.com/mail/u/0/?ogbl#inbox/FMfcgzQcpwrjRkcwbxbDmTrTgbcSjWXt). Εντόπισα ωστόσο άρθρο του ίδιου που φθάνει ως τη μεταμοντέρνα εποχή: «Ovid in the Twentieth Century», στο P. Knox (επιμ.), A Companion to Ovid, Wiley-Blackwell, 455-468, 2009.
