Μύθοι και πραγματικότητες της Λογοτεχνικής Μετάφρασης

Σύντομο βιογραφικό

Η Ισμήνη Ραντούλοβιτς σπούδασε στο Πανεπιστήμιο Βελιγραδίου και τη Φιλοσοφική Αθηνών. Μεταφράζει κλασικά έργα Νεοελλήνων συγγραφέων στα σερβοκροατικά (Καζαντζάκη, Ελύτη, Σεφέρη, Σικελιανού, Βενέζη, Νόλλα…), και πολλά έργα νεότερων Ελλήνων και αγγλόφωνων λογοτεχνών. Στα ελληνικά έχει μεταφράσει ποίηση της πρώην Γιουγκοσλαβίας για την ανθολογία Αίμος, καθώς και έργα των Milorad Pavić, Danilo Kiš, Miroslav Krleža, Miloš Crnjanski, Borislav Pekić κ.ά. Ο Μεγάλος Πόλεμος του Σέρβου Aleksandar Gatalica κέρδισε το Athens Prize for Literature και ήταν υποψήφιο για το Κρατικό Βραβείο Μετάφρασης. Έχει εργαστεί στο ΕΚΕΒΙ & ΕΚΕΜΕΛ, στο Hellenic American University και ως βοηθός των σκηνοθετών Νικίτα Μιλιβόγεβιτς και Νέμποϊσα Μπράντις.

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ / ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ

1. Είναι η λογοτεχνική μετάφραση το κύριο επάγγελμα σας; Αν όχι, με ποιες άλλες δραστηριότητες το συνδυάζετε;

Η μετάφραση γενικότερα και περιστασιακά η διερμηνεία, και κυρίως η λογοτεχνική μετάφραση, είναι τα τελευταία δέκα χρόνια το κύριο επάγγελμά μου.

2. Ποια είναι η σχέση εσείς με εσείς εκδότες όσον αφορά συχνότητα αναθέσεων, συμβόλαια, προθεσμίες, αμοιβές, δικαιώματα; Σε ποιο ποσοστό μεταφράζετε βιβλία που έχετε προτείνει εσείς στον εκδοτικό οίκο;

Συνεργάζομαι συστηματικά με εκδότες από την Ελλάδα, τη Σερβία και την Κροατία και μαζί τους συνάπτω συμβόλαια στο πλαίσιο των οποίο ορίζουμε από κοινού τις προθεσμίες παράδοσης της μετάφρασης, καθώς και άλλα σχετικά θέματα. Οι αμοιβές και τα δικαιώματα είναι μέρος του ιδιωτικού συμφωνητικού που συνάπτουμε και κυμαίνονται εντός του πλαισίου που καθορίζουν ο νόμος και η αγορά. Κατά μέσο όρο μεταφράζω 3 με 4 βιβλία τον χρόνο και πιο συγκεκριμένα 1 με 2 από τα σερβικά, τα κροατικά ή τα αγγλικά στα ελληνικά, και 1 με 2 από τα ελληνικά ή τα αγγλικά στα σερβικά και κροατικά, ενώ ταυτόχρονα συνεργάζομαι και ως μεταφράστρια θεατρικών διασκευών και βοηθός σκηνοθέτη σε παραστάσεις που ανεβάζουν στην Ελλάδα οι Σέρβοι σκηνοθέτες Νικίτα Μιλιβόγεβιτς και Νέμποϊσα Μπράντιτς (Μπουλγκάκοφ, Τσέχοφ, Μπρεχτ, Ίψεν, Άντριτς, Αριστοφάνης, Μρόζεκ, Αισχύλος, Κοβάτσεβιτς / Κουστουρίτσα). Οι εκδότες που συνεργάζομαι τηρούν της συμφωνίες της και γενικότερα είναι αρκετά συνεργάσιμοι, ενώ στα θέατρα η συνεργασία εξαρτάται περισσότερο από τον παραγωγό και εκεί τα πράγματα είναι πιο ρευστά.
Σχετικά με το θέμα των προτάσεων που κάνω της εκδότες, μπορώ να πω ότι αρκετά συχνά οι Έλληνες εκδότες δέχονται της προτάσεις μου αφού οι εν λόγω προτάσεις, όταν τελικά υλοποιούνται, επιδοτούνται τακτικά από τα υπουργεία Πολιτισμού της Σερβίας και της Κροατίας, τα οποία υπουργεία έχουν σταθερά προγράμματα επιχορήγησης μεταφράσεων αντιπροσωπευτικών έργων των λογοτεχνιών της. Από την άλλη, στη Σερβία και την Κροατία, ακούνε με προσοχή της προτάσεις μου και της εξετάζουν σοβαρά, αλλά της περισσότερες φορές αποφασίζουν να επιλέξουν κάποιες από της προτάσεις ελληνικών βιβλίων που επιδοτούνται από το πρόγραμμα Δημιουργική Ευρώπη, εφόσον τα ελληνικά εθνικά προγράμματα επιχορήγησης μεταφράσεων τα τελευταία δεκαπέντε χρόνια δεν λειτουργούν με σταθερότητα και συνέπεια.

3. Έχετε κάποια συγκεκριμένη μέθοδο/ρουτίνα εργασίας; Σε περίπτωση που μεταφράζετε το έργο κάποιου/κάποιας εν ζωή συγγραφέως, συνηθίζετε να ζητάτε τη συνδρομή του/της και πώς;

Συνήθως διαβάζω πρώτα το βιβλίο με προσοχή και προσπαθώ να φανταστώ τη δομή, το ύφος, τους χαρακτήρες του κλπ. στη γλώσσα που θα το μεταφράσω. Ολοκληρώνοντας τη μετάφραση και λύνοντας όλα τα θέματα και τα ζητήματα που υπάρχουν επικοινωνώ με τον εν ζωή συγγραφέα, αν έχω κάποιες απορίες. Σε περίπτωση που έχω απορίες για έργο κάποιου συγγραφέα που δεν βρίσκεται στη ζωή επικοινωνώ με κάποιον που ειδικεύεται στο έργο του ώστε να τις λύσω. Αυτό φυσικά μπορεί να συμβεί και στο πλαίσιο της μετάφρασης έργου κάποιου εν ζωή συγγραφέα, γιατί ένας ειδικός που έχει μελετήσει το έργο του μπορεί ενδεχομένως να κατατοπίσει τον μεταφραστή καλύτερα από τον ίδιο το συγγραφέα γύρω από διάφορα θέματα που αφορούν στην απόδοση σε άλλη γλώσσα του συγκεκριμένου έργου.

4. Έχετε μεταφράσει ποτέ συλλογικά; Ποια είναι η γνώμη σας για τη συνεργατική λογοτεχνική μετάφραση;

Στο παρελθόν έχω μεταφράσει συλλογικά και θεωρώ ότι είναι ο πιο κατάλληλος τρόπος για την επίτευξη ενός πιο ποιοτικού αποτελέσματος, ειδικά όταν πρόκειται για ανθολογίες ποίησης ή διηγήματος, αλλά και στην περίπτωση άλλων λογοτεχνικών ειδών. Θεωρώ ότι το brainstorming στο πλαίσιο ενός εργαστηρίου μετάφρασης πάντα αποδίδει και συμβάλει ουσιαστικά στην επίτευξη ενός καλύτερου αποτελέσματος.

5. Πώς/Πότε ξέρετε ότι έχετε κάνει μια καλή μετάφραση;

Ξέρω ότι έχω κάνει μια καλή μετάφραση όταν νιώθω ότι είμαι ικανοποιημένη με το κείμενό της, το οποίο, λίγο καιρό μετά την ολοκλήρωση της μετάφρασης, προσπαθώ να διαβάσω σαν να μην πρόκειται για δική μου μετάφραση.

6. Ποιο ήταν το έργο που, μέχρι σήμερα, απετέλεσε τη μεγαλύτερη μεταφραστική πρόκληση για εσάς; Γιατί;

Έχω μεταφράσει αρκετά δύσκολα έργα και δεν ξέρω ποιο να διαλέξω. Σίγουρα θα ξεχώριζα τον Τελευταίο πειρασμό του Νίκου Καζαντζάκη (Prosveta, Βελιγράδι & Dereta, Βελιγράδι) λόγω της γλώσσας, της αλληγορικής αφήγησης και του φιλοσοφικού του υπόβαθρου∙ αλλά και το μυθιστόρημα Ο μεγάλος πόλεμος του Σέρβου Αλεξάνταρ Γκάταλιτσα (εκδ. Καστανιώτη) λόγω της περίπλοκης δομής, των πολλών χαρακτήρων και της σύνθετης θεματολογίας του, καθώς και λόγω του ξεχωριστού του ύφους. Θα αναφέρω άλλα τρία πολυσύνθετα και απαιτητικά βιβλία με τα οποία καταπιάστηκα και διαπίστωσα ότι είχαν μεγάλο βαθμό δυσκολίας: το μυθιστόρημα Η επιστροφή του Φίλιπ Λατίνοβιτς του Κροάτη Μίροσλαβ Κρίλεζα (εκδ. Καστανιώτη), το βιβλίο του Σέρβου Πρέσβη Ντούσαν Σπασόγιεβιτς Ελλάδα – Ο αγώνας για την ανεξαρτησία, η συγκρότηση του κράτους και η παλιγγενεσία του έθνους (εκδ. Καστανιώτη) και το And the Week Suffer what they must του Γιάνη Βαρουφάκη που μετέφρασα από τα αγγλικά στα σερβικά (Laguna, Βελιγράδι) και τα κροατικά (Sandrof, Zάγκρεμπ).

7. Διαβάζετε/Φυλάτε τις κριτικές που έχουν γραφτεί για τις μεταφράσεις σας; Θεωρείτε ότι υπάρχει κριτική μεταφράσεων στην Ελλάδα;

Διαβάζω διάφορες κριτικές βιβλίου και με ενδιαφέρει η γνώμη των ειδικών για τη δουλειά μου, καθώς πιστεύω ότι είναι χρήσιμη και μπορεί να συμβάλει στην εξέλιξή κάθε μεταφραστή. Συνήθως οι «κριτικές» που γράφονται για τις μεταφράσεις στην Ελλάδα είναι μέρος της παρουσίασης ενός βιβλίου, με σύντομη και αποσπασματική αναφορά στη δουλειά του μεταφραστή.

Πέντε μεταφράσεις μου που ξεχωρίζω είναι οι εξής
(με δύο βιβλία να μοιράζονται τις θέσεις 2η-5η γιατί δεν μπορούσα ν’ αποφασίσω):

Νίκος Καζαντζάκης, Ο τελευταίος πειρασμός (Poslednje iskušenje, Prosveta, Bελιγράδι 1996 / Dereta, Bελιγράδι 2020).

Δημήτρης Νόλλας, Τα θολά τζάμια (Zamagljena stakla, Paideia, Bελιγράδι 2000) & Νίκος Χρυσός, Καινούργια μέρα (Novi dan, Sandrof, Ζάγκρεμπ 2022).

Μίλοραντ Πάβιτς, Δύο βεντάλιες από το Γαλατά (εκδ. Καστανιώτη 2016) & Ντούσαν Σπασόγιεβιτς, Ελλάδα – Ο αγώνας για την ανεξαρτησία, η συγκρότηση του κράτους και η παλιγγενεσία του έθνους (εκδ. Καστανιώτη 2023).

Μπόρισλαβ Πέκιτς, Νέα Ιερουσαλήμ (εκδ. Καστανιώτη 2023) & Macdara Woods, Κρασί αγκινάρας (Artichoke Wine, εκδ. Poema 2017).

Μίροσλαβ Κρίλεζα, Η επιστροφή του Φίλιπ Λατίνοβιτς (Καστανιώτης 2021) & Λάνα Μπάστασιτς, Πιάσε το λαγό, (εκδ. Gutenberg 2023).