Σύντομο βιογραφικό
Έχοντας περάσει μεταξύ άλλων από την αγγλική φιλολογία και το θέατρο, η Ιφιγένεια Ντούμη ασχολείται πλέον με τη λογοτεχνική μετάφραση και την ποίηση. Έχει μεταφράσει αγγλόφωνους και ισπανόφωνους πεζογράφους, θεατρικούς συγγραφείς και ποιητές, για διάφορους εκδοτικούς, ενίοτε και για θιάσους, κι έχει εκδώσει δύο βιβλία ποίησης, το Love me tender (Σαιξπηρικόν, 2018) και το Όλα μ’ αρέσουν (Καστανιώτης, 2022).
ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ / ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ
1. Είναι η λογοτεχνική μετάφραση το κύριο επάγγελμα σας; Αν όχι, με ποιες άλλες δραστηριότητες το συνδυάζετε;
Ήλπιζα ότι θα ήταν. Όχι για να μπαίνει το όνομά μου σε εξώφυλλα, αλλά για να κάνω ήσυχα τη δουλειά που μου αρέσει και να πληρώνομαι γι’ αυτήν. Ωστόσο, η πλάνη ήταν μεγάλη και απογοητεύτηκα. Δούλεψα με μεγάλη χαρά ως καθηγήτρια αγγλικών, σερβιτόρα, καφετζής, βοηθός σκηνοθέτη, βοηθός ζαχαροπλάστη κ.ά., μεταφράζοντας παράλληλα, κι ελπίζοντας κάποια στιγμή να μπορώ να ασχολούμαι, αν όχι μόνο, κυρίως με αυτό. Αλλά απογοητεύτηκα. Ύστερα ανασκουμπώθηκα κι αποφάσισα να ξανακάνω την προσπάθεια, αλλά δεν τη βλέπω και πάλι να ευοδώνεται. Μία προβληματική συνεργασία εξάλλου δεν αργεί να σε βγάλει εντελώς εκτός προϋπολογισμού –αν δεν έχεις άλλα έσοδα– και να σε οδηγήσει ξανά στην απογοήτευση. Οπότε αναρωτιέμαι αν για τους περισσότερους είναι επάγγελμα ή χόμπι. Αφού κατά κει πάει το πράγμα. Εδώ κάποιοι προσπαθούν να ανταλλάξουν τον κόπο του μεταφραστή με… ορατότητα. Εφόσον αυτό το δεχτούμε (θεωρώντας το ενδεχομένως και νίκη), ε τότε ναι, μάλλον θα δικαιούνται να μας πουν χομπίστες, ψώνια κ.λπ.
2. Ποια είναι η σχέση σας με τους εκδότες όσον αφορά συχνότητα αναθέσεων, συμβόλαια, προθεσμίες, αμοιβές, δικαιώματα; Σε ποιο ποσοστό μεταφράζετε βιβλία που έχετε προτείνει εσείς στον εκδοτικό οίκο;
Δεν είμαι πολύ καλός «μάνατζερ» του εαυτού μου, είμαι εσωστρεφής. Οπότε η συχνότητα των αναθέσεων μικραίνει εκ των πραγμάτων. Συμβόλαια υπογράφονται πάντα (πλέον). Καλά, κακά, φλου αρτιστίκ, πάντως υπογράφονται. Με το θέμα των δικαιωμάτων δεν νομίζω ότι έχει ποτέ κανείς μας επαφή. Για την αμοιβή δεν μπορώ να πω κάτι, διότι προκύπτει από συμφωνία, δεν με εξαναγκάζουν. Γενικά, με προθεσμίες και αμοιβές δεν είχα ποτέ παράπονο, ό,τι έγινε έγινε κοινή συναινέσει. Εξάλλου σχεδόν όλοι εκείνοι με τους οποίους έχω συνεργαστεί ήταν και είναι σοβαροί. Συνήθως μεταφράζω μετά από ανάθεση. Πράγματα που μου αρέσουν ή και που δεν μου αρέσουν και πολύ καμιά φορά, δεν έχω πρόβλημα με αυτό· δεν έχω την πολυτέλεια να αρνούμαι δουλειές, και, φυσικά, δεν κάνω εκπτώσεις (όχι συνειδητά, τουλάχιστον). Όσο για δικές μου προτάσεις… Νομίζω έχω περισσότερους λόγους να μην προτείνω, παρά για το αντίθετο.
3. Έχετε κάποια συγκεκριμένη μέθοδο/ρουτίνα εργασίας; Σε περίπτωση που μεταφράζετε το έργο κάποιου/κάποιας εν ζωή συγγραφέως, συνηθίζετε να ζητάτε τη συνδρομή του/της και πώς;
Δεν δουλεύω πάντα με τον ίδιο τρόπο, ωστόσο κάποιες τακτικές επαναλαμβάνονται. Για παράδειγμα, συνήθως διαβάζω το βιβλίο για πρώτη φορά μεταφράζοντάς το. Μου αρέσει να αιφνιδιάζομαι όπως ο αναγνώστης και νομίζω ότι αυτό περνάει αυθόρμητα και στη μετάφραση. Πράγμα που σημαίνει ότι κάνω πολλές επιμέλειες μετά και αναγκάζομαι να γυρίζω πίσω πολλές φορές, αλλά δεν με πειράζει καθόλου, με συναρπάζει μπορώ να πω (αν και παίρνει χρόνο). Πάντα διαβάζω δυνατά όλο το βιβλίο, όσο μεγάλο και να είναι. Πάντα κάνω διόρθωση σε χαρτί. (Βέβαια έχω κοντέψει αρκετές φορές να πάθω εγκεφαλικό νομίζοντας ότι έχασα το ντοσιέ με την εκτύπωση και τις χειρόγραφες διορθώσεις.) Πάντα βρίσκω αφορμή να μιλήσω με τον/τη συγγραφέα, ακόμα και αν δεν έχω σημαντικές απορίες. Μου αρέσει να τους ακούω να μιλάνε για το βιβλίο τους, καταλαβαίνεις πάρα πολλά έτσι, και αν μάλιστα κάνεις νωρίς αυτή τη συζήτηση, μπορεί να σε οδηγήσει σε συγκεκριμένες επιλογές, ακόμη και ασυναίσθητα. Είναι μέρος της έρευνας για τον συγγραφέα και χτίζει μια διακριτικά τρυφερή σχέση ανάμεσά σας.
4. Έχετε μεταφράσει ποτέ συλλογικά; Ποια είναι η γνώμη σας για τη συνεργατική λογοτεχνική μετάφραση;
Έχω συνεργαστεί και με ένα άτομο και με περισσότερα και η εμπειρία ήταν φανταστική. Όταν η επικοινωνία με τους συνεργάτες σου είναι άριστη, υπάρχει χημεία κλπ., σταδιακά αρχίζεις να ακούς άλλη μία ή πολλές φωνές μέσα στο κεφάλι σου που σου λένε: «ναι, αλλά δεν λέει αυτό», «όχι, αυτός δεν το λέει έτσι», «καλό είναι, μην αμφιβάλλεις», όλα τα σχόλια δηλαδή που κάνεις μαζί με τους άλλους κατά τη διαδικασία της συλλογικής μετάφρασης. Μπορώ να σας πω ότι αυτές οι συνεργασίες με έχουν κάνει να νιώθω πιο σίγουρη, απομακρύνοντας ταυτόχρονα και το «καλάμι». Όταν ύστερα από μια τέτοια εμπειρία μεταφράζεις ξανά μόνος σου, είσαι πολύ πιο πλούσιος. Έχεις τις φωνές των άλλων μέσα σου. Μπορώ να πω με βεβαιότητα ότι εγώ έχω πια μεταφράζοντας σίγουρα άλλες πέντε φωνές μέσα στο κεφάλι μου. Και είμαι ευγνώμων στα άτομα αυτά.
5. Πώς/Πότε ξέρετε ότι έχετε κάνει μια καλή μετάφραση;
Όταν την ευχαριστιέμαι διαβάζοντάς τη δυνατά, όταν μου το λένε άνθρωποι που εμπιστεύομαι, όταν νιώθω ικανοποίηση και λαχτάρα παραδίδοντάς την. Το ξέρω; Το νομίζω, μάλλον.
6. Ποιο ήταν το έργο που, μέχρι σήμερα, απετέλεσε τη μεγαλύτερη μεταφραστική πρόκληση για εσάς; Γιατί;
Νομίζω είναι ένα βιβλίο που μετέφρασα το 2008-2009, όταν ακόμη είχα άγνοια κινδύνου. Το Αυτόματο του Ισπανού Αδόλφο Γκαρθία Ορτέγα. Μου το ανέθεσε ένας άνθρωπος που μου έδειξε πολύ μεγάλη εμπιστοσύνη, ο κ. Δασκάλου, που ήταν τότε στις εκδόσεις Πάπυρος. Ήταν ένα βιβλίο μεγάλο και απαιτητικό, κι εγώ ακόμη ήμουν αρκετά άπειρη. Όμως, όπως είπα, είχα θάρρος και άγνοια κινδύνου, το ανέλαβα με ενθουσιασμό, μου άρεσε πάρα πολύ, διάβασα πολλά βιβλία για να το προσεγγίσω, έκανα έρευνα, μίλησα με πολλούς ανθρώπους, γνωστούς και άγνωστους. Θα μου πείτε, πάντα αυτό δεν πρέπει να κάνουμε; Ε, ήταν μάλλον η πρώτη μου φορά και τα έδωσα όλα με μεγάλη χαρά. Ήταν πρόκληση αλλά και απόλαυση. Ήταν τότε υποψήφιο και για το βραβείο του ΕΚΕΜΕΛ αυτό το βιβλίο, οπότε καμάρωνα λίγο μετά.
7. Διαβάζετε/Φυλάτε τις κριτικές που έχουν γραφτεί για τις μεταφράσεις σας; Θεωρείτε ότι υπάρχει κριτική μεταφράσεων στην Ελλάδα;
Διαβάζω ό,τι αντιληφθώ να έχει γραφτεί για βιβλία που έχω μεταφράσει. Όσο για το αν θεωρώ ότι υπάρχει κριτική της μετάφρασης στην Ελλάδα, απαντώ ξεκάθαρα όχι. Υπάρχει κάπου-ίσως-κάποτε ένα αόριστο κι επαινετικό συνήθως σχόλιο για τη γλώσσα κ.λπ. Και το βρίσκω λογικό. Πώς θα κάνεις κριτική αν δεν έχεις πρόσβαση στο πρωτότυπο; (Για να μην πω αν δεν είσαι μεταφραστής ο ίδιος). Πού θα καταλάβεις, για παράδειγμα, αν οι τόσο εξεζητημένες λέξεις υπάρχουν στο πρωτότυπο ή όχι, αν λείπουν προτάσεις, αν οι δύο παράγραφοι έχουν γίνει μία ή αν άλλο λέει ο συγγραφέας και άλλο η μετάφραση, η οποία παρ’ όλα αυτά ρέει, κυλάει και τα συναφή; Πού θα καταλάβεις αν αυτό το παράξενο αποτέλεσμα που βλέπεις δεν οφείλεται στο ύφος του συγγραφέα αλλά στη γλώσσα του μεταφραστή; Ότι ο τάδε συγγραφέας δεν είναι αυτό που νομίζεις; Και ότι κακώς αναρωτιέσαι γιατί θεωρείται τόσο μεγάλος ή μήπως είσαι ηλίθιος που δεν καταλαβαίνεις τίποτα; Δεν θα μπορούσε να είναι διαφορετικά, και σε τι θα χρειαζόταν κιόλας δεν ξέρω. Ενδιαφέρει στ’ αλήθεια πολλούς αναγνώστες αυτό; Ή θα αλλάξει κάτι απ’ όλα όσα οδηγούν σε μια μέτρια ή κακή μετάφραση; Και για τα οποία δεν ευθύνεται πάντα ο μεταφραστής; Επιτρέψτε μου να αμφιβάλλω.
Πέντε μεταφράσεις μου που ξεχωρίζω
Στην ερώτηση για την πεντάδα δεν θα ήθελα να απαντήσω.
