Μύθοι και πραγματικότητες της Λογοτεχνικής Μετάφρασης

Σύντομο βιογραφικό

Ο Βασίλης Παπαγεωργίου γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη το 1955, όπου και πάλι ζει μόνιμα. Συγγραφέας και μεταφραστής, ομότιμος καθηγητή Δημιουργικής Γραφής και docent Θεωρίας της Λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο Λινναίος (Σουηδία). Μερικά πρόσφατα έργα του: Ωραίες ψυχές (μονολογικά διηγήματα, 2019)· Αϋπνία (δοκιμιακό αφήγημα, 2017)· Μοναχική ανθοφορία: Μέρες χωρίς κορώνες (ποίηση και φωτογραφία, 2020)· Στιγμώνες (αφήγημα, 2023) – όλα από τις εκδ. Σαιξπηρικόν. Έχει μεταφράσει έργα Σουηδών συγγραφέων στα ελληνικά (μεταξύ άλλων, Β. Σίρκλουντ, Ε. Ρούνεφελτ, Μ. Βίλιαμ-Ούλσσον και Τ. Τράνστρεμερ) και Ελλήνων συγγραφέων στα σουηδικά (μεταξύ άλλων, Σαπφώ, Καβάφη, Ελύτη και Βαλτινό), καθώς και έργα του Άσμπερι στα ελληνικά και στα σουηδικά.

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ / ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ

1. Είναι η λογοτεχνική μετάφραση το κύριο επάγγελμα σας; Αν όχι, με ποιες άλλες δραστηριότητες το συνδυάζετε;

Στην περίπτωσή μου δεν είναι και δεν ήταν ποτέ ούτε κύριο επάγγελμα ούτε επάγγελμά μου. Αρχικά ήταν μια δευτερεύουσα αλλά πολύ ικανοποιητική δραστηριότητα, η οποία με τα χρόνια έγινε κύρια παράλληλα με αυτή της συγγραφής λογοτεχνικών και δοκιμιακών κειμένων και της πανεπιστημιακής διδασκαλίας και έρευνας.

2. Ποια είναι η σχέση σας με τους εκδότες όσον αφορά συχνότητα αναθέσεων, συμβόλαια, προθεσμίες, αμοιβές, δικαιώματα; Σε ποιο ποσοστό μεταφράζετε βιβλία που έχετε προτείνει εσείς στον εκδοτικό οίκο;

Μεταφράζω μόνο βιβλία που επιλέγω και προτείνω εγώ. Κυρίως ποίηση. Η αμοιβή στη Σουηδία ακολουθεί συνήθως τις συστάσεις της Σουηδικής Εταιρείας Συγγραφέων, είτε πρόκειται για ένα ποσό που προκαταβάλλεται είτε για ποσοστά επί της τιμής κάθε αντίτυπου που πωλείται. Στην Ελλάδα oι εμπειρίες μου είναι διαφορετικές. Ένας εκδοτικός οίκος με μεγάλη και καλή οικονομία πληρώνει ό,τι έχει συμφωνηθεί εκ του προτέρου για τη μετάφραση. Τον εκδοτικό οίκο με μικρή οικονομία, αλλά όμως με πολύτιμες για μένα και δυσπώλητες εκδόσεις τον αντιμετωπίζω διαφορετικά. Είτε δεν δέχομαι να πληρωθώ για να στηρίξω το όραμα του μικρού οίκου είτε θα μπορούσε η αμοιβή μου να συζητηθεί ώστε να πραγματοποιηθεί η απαιτητική έκδοση. Τα συγγραφικά δικαιώματα του πρωτότυπου είναι φροντίδα του εκδοτικού οίκου. Ως μεταφραστής διατηρώ πάντα τα δικαιώματα της μετάφρασης. Και μια εξαίρεση ως τώρα: Μετάφρασα χωρίς συμβόλαιο και αμοιβή το δράμα Χέντα Γκάμπλερ του Χένρικ Ίψεν κατόπιν παραγγελίας από την πρώην θεατρική ομάδα «Ακτίς Αελίου» για την παράστασή τους στο θέατρο Αμαλία το 2016.

3. Έχετε κάποια συγκεκριμένη μέθοδο/ρουτίνα εργασίας; Σε περίπτωση που μεταφράζετε το έργο κάποιου/κάποιας εν ζωή συγγραφέως, συνηθίζετε να ζητάτε τη συνδρομή του/της και πώς;

Συνήθως γράφω το πρωί και μεταφράζω αργά το απόγευμα. Όταν έχω απορίες και είναι εφικτό ζητώ τη βοήθεια της/του συγγραφέως. Ήδη το αρχείο μου που περιέχει μεταφραστικό υλικό και από τις σουηδικές και τις ελληνικές μεταφράσεις μου του Αμερικανού ποιητή Τζον Άσμπερι και τη σχετική αλληλογραφία που είχα μαζί του παραχωρήθηκε, κατόπιν δικής της πρότασης, στη Φιλοσοφική Σχολή του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου.

4. Έχετε μεταφράσει ποτέ συλλογικά; Ποια είναι η γνώμη σας για τη συνεργατική λογοτεχνική μετάφραση;

Είναι κάτι που έχω κάνει πολλές φορές και εκτιμώ ιδιαίτερα. Η συζήτηση, ακόμη και η ατέλειωτη, για την ερμηνεία λέξεων, προτάσεων, γλωσσικού ύφους, ρυθμού, ιδιωματισμών, νεολογισμών, ιδεών, ψυχολογικών αποχρώσεων, διακειμενικότητας εμπλουτίζει το μεταφραστικό αποτέλεσμα. Η κοινωνική επίσης διάσταση της δραστηριότητας αυτής είναι εξίσου πολύτιμη. Και μια επένδυση για κάποια επόμενη συνεργασία τουλάχιστον.

5. Πώς/Πότε ξέρετε ότι έχετε κάνει μια καλή μετάφραση;

Αυτό δεν το ξέρω ποτέ απολύτως ικανοποιητικά. Για τον λόγο αυτόν βρίσκω πάντα κάτι αργότερα που σκέφτομαι ότι θα μπορούσα να το είχα κάνει διαφορετικά. Συνήθως σταματώ όταν νομίζω ότι η μετάφρασή μου έχει μέσα της και τη φωνή του πρωτότυπου και τη δική μου, έτσι που μου μιλά με φυσικότητα και με το προσωπικό ύφος ενός αυτόνομου έργου τέχνης.

6. Ποιο ήταν το έργο που, μέχρι σήμερα, απετέλεσε τη μεγαλύτερη μεταφραστική πρόκληση για εσάς; Γιατί;

Η ποίηση του Τζον Άμπερι, η οποία αποφεύγει την αφηγηματική συνέπεια, τη συντακτική ορθότητα, τη λεκτική μονοσημία και δημιουργεί μια λυρική ροή με απανωτά αναπάντεχες εικόνες και νοήματα που δεν καταλήγουν σε κάποια απτά συμφραζόμενα. Κάθε ποίημα είναι κομμάτι μιας ανοιχτής ζωής, τη στιγμή που αυτή συμβαίνει δίχως να την ορίζει ένας εξωτερικός ή εσωτερικός λόγος.

7. Διαβάζετε/Φυλάτε τις κριτικές που έχουν γραφτεί για τις μεταφράσεις σας; Θεωρείτε ότι υπάρχει κριτική μεταφράσεων στην Ελλάδα;

Και τις διαβάζω και τις φυλάγω. Για διαφορετικούς λόγους που έχουν να κάνουν είτε με την ουσία είτε την απουσία ουσίας τους.

Πέντε μεταφράσεις μου που ξεχωρίζω

Σαπφώ, Ποιητικά άπαντα. Μετάφραση, εισαγωγή και σχόλια, εκδ. Σαιξπηρικόν 2022.

Tomas Tranströmer, Το μεγάλο αίνιγμα: Ποιητικά άπαντα. Μετάφραση και επίμετρα, εκδ. Σαιξπηρικόν 2021.

Eva Runefelt, Στα χέρια της μνήμης. Μετάφραση και επίμετρα, εκδ. Σαιξπηρικόν 2015.

Henrik Ibsen, Χέντα Γκάμπλερ, εκδ. Σαιξπηρικόν 2013.

John Ashbery, Τρία ποιήματα. (Σε αναζήτηση εκδότη, προς το παρόν ― το δεύτερο ποίημα δημοσιεύτηκε στο περ. Ποιητική 32, 2023).