Μύθοι και πραγματικότητες της Λογοτεχνικής Μετάφρασης

Σύντομο βιογραφικό

O Φίλιππος Δρακονταειδής γεννήθηκε στη Χαλκίδα το 1940. Πεζογράφος, δοκιμιογράφος και μεταφραστής. Εμφανίστηκε στα γράμματα το 1962.

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ / ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ

1. Είναι η λογοτεχνική μετάφραση το κύριο επάγγελμα σας; Αν όχι, με ποιες άλλες δραστηριότητες το συνδυάζετε;

Η λογοτεχνική μετάφραση δεν είναι ούτε κύριο ούτε δευτερεύον επάγγελμά μου. Είναι μια «λόξα» σε τρία επίπεδα, απότοκος της συγγραφικής πορείας μου. Το πρώτο επίπεδο της «λόξας» είναι η μετάφραση «αθάνατων» κειμένων «αθάνατων» συγγραφέων από τα γαλλικά και ισπανικά. Πρόκειται για κείμενα που απαιτούν δεκαετίες προσπάθειας και μελέτης ώσπου να λάβουν τελική μορφή στη γλώσσα μας. Το κέρδος που αποκομίζω είναι ο διαρκής διάλογος με τον συγγραφέα, την εποχή του και το αντίκρισμα του έργου του στα δικά μας χρόνια. Πρόσθετο και μη αμελητέο κέρδος είναι ότι μαθαίνω ελληνικά, καθώς η μετάφραση τέτοιων έργων εκμεταλλεύεται όλο τον πλούτο των αποχρώσεων της γλώσσας μας. Το δεύτερο επίπεδο είναι ότι μεταφράζω συχνά κείμενα παλαιότερων και σύγχρονων συγγραφέων που κρίνω ότι έπαιξαν ή παίζουν καθοριστικό ρόλο στα λογοτεχνικά πράγματα, σπανίως ποιητές, κυρίως πεζογράφους και δοκιμιογράφους. Αυτές οι μεταφράσεις είναι διάσπαρτες σε περιοδικά, ανθολογίες, εφημερίδες. Το τρίτο επίπεδο είναι ότι μεταφράζω ανύπαρκτους συγγραφείς, το έργο των οποίων είναι δικό μου. Πρόκειται για Τσέχους, Γεωργιανούς, Αρμένιους, Ιταλούς, Πορτογάλους, Μογγόλους κ.λπ. με βιογραφικά στοιχεία, επίμετρα, αναλύσεις, κριτικές. Σε αυτό το επίπεδο, έχω μεταφράσει και δημοσιεύσει ανύπαρκτο διήγημα του Τσέχωφ που υπογράφω ως Τσέχωφ! Ακόμα χειρότερα, εκδόθηκε το 2001 από τις εκδόσεις Κέδρος η Ανθολογία Ανύπαρκτων Συγγραφέων, όπου φιγουράρουν 23 ονόματα. Σήμερα, οι ανύπαρκτοι είναι περισσότεροι από 50.

2. Ποια είναι η σχέση σας με τους εκδότες όσον αφορά συχνότητα αναθέσεων, συμβόλαια, προθεσμίες, αμοιβές, δικαιώματα; Σε ποιο ποσοστό μεταφράζετε βιβλία που έχετε προτείνει εσείς στον εκδοτικό οίκο;

Η «λόξα» συνδέεται άρρηκτα με την ανεξαρτησία και την ελευθερία των επιλογών. Δεν έχω αποδεχτεί ποτέ αιτήματα εκδοτών για μετάφραση του τάδε ή δείνα λογοτεχνικού έργου. Εγώ αποφασίζω τι θα μεταφράσω και δεν έχει συμβεί να αρνηθεί κάποιος εκδότης την μετάφραση που του προτείνω, υπαρκτού ή ανύπαρκτου συγγραφέα. Όσον αφορά σε συμβόλαια και αμοιβές, η κατάσταση είναι γνωστή και δεν χρειάζεται ιδιαίτερο σχόλιο, αφού γνωριζόμαστε μεταξύ μας. Ένας εκδότης είναι συνεπής ως προς τις αμοιβές και τα δικαιώματα σε ό,τι με αφορά. Πόση η έκπληξή μου ότι το συμβόλαιο πρόσφερε προκαταβολή!

3. Έχετε κάποια συγκεκριμένη μέθοδο/ρουτίνα εργασίας; Σε περίπτωση που μεταφράζετε το έργο κάποιου/κάποιας εν ζωή συγγραφέως, συνηθίζετε να ζητάτε τη συνδρομή του/της και πώς;

Η μέθοδος εργασίας μου είναι η συνεχής μέριμνα κατανόησης του πρωτοτύπου, οι κατά τη γνώμη μου συνεχείς μεταφραστικές βελτιώσεις που ανταποκρίνονται στο ύφος και το είδος του πρωτότυπου, στην προσωπικότητα του συγγραφέα. Υπάρχουν περίοδοι «αγρανάπαυσης» όπου αφήνω την μετάφραση στην ησυχία της, επανερχόμενος δριμύτερα για τον έλεγχό της. Είχα την χαρά να γνωρίσω όλους σχεδόν τους σύγχρονους συγγραφείς, είτε προλογίζοντας την μετάφραση που είχε αναλάβει άλλος μεταφραστής, είτε ζητώντας τις απόψεις τους για δική μου μετάφραση. Η περίπτωση των Ισπανόφωνων συγγραφέων είναι χαρακτηριστική. Με τους Σέρχιο Ραμίρες, Μπερνάρντο Ατζάγκα, Μάριο Βάργας Λιόσα, Σέρχιο Πιτόλ, Χουάν Μπένετ, Μανουέλ Πούιχ, Κάρμεν Μαρτίν Γκάιτε, Ερνέστο Σάμπατο, Χαβιέρ Θέρκας, Αλβάρο Μούτις, Μανoυέλ Σκόρσα και άλλους υπήρξε αλληλογραφία, υπάρχουν συνεντεύξεις και σε λίγες περιπτώσεις ταβερνιακές συζητήσεις με κοψίδια και κρασιά σε Βαρκελώνη, Μαδρίτη, Τολέδο, Αθήνα. Ιδιαίτερη περίπτωση η σχέση μου με τον Μιλάν Κούντερα. Είχαμε συμφωνήσει πως η μετάφρασή μου του δοκιμίου Η Τέχνη του Μυθιστορήματος δεν θα σεβόταν το πρωτότυπο, θα είχε και προσθήκες! Ιδιαίτερη και η σχέση με την οικογένεια του Χουάν Ρούλφο, τον οποίο μετέφρασα τροχάδην με ενθουσιασμό και κάποιες αστοχίες. Σημειώστε πως το μυθιστόρημά μου Το μήνυμα (Εστία, 1990) μιμείται το ύφος του. Η οικογένειά του μου έχει προσφέρει ενυπόγραφα τα λευκώματα των φωτογραφιών του. Γνώρισα τον δον Αντόνιο Τοβάρ στη Βαρκελώνη, μελετητή της πλατωνικής φιλοσοφίας, γλωσσολόγο, που ασχολήθηκε με τους υπό εξαφάνιση Ματάκος στα σύνορα Αργεντινής και Βραζιλίας, έχω το έργο του Relatos y diálogos de los Matacos: seguidos de una gramática de su lengua με θερμή αφιέρωση. Η σύντομη συζήτηση που είχαμε στη Βαρκελώνη μένει αξέχαστη.

4. Έχετε μεταφράσει ποτέ συλλογικά; Ποια είναι η γνώμη σας για τη συνεργατική λογοτεχνική μετάφραση;

Υπήρξαν περιπτώσεις μεταφράσεων από ομάδα μεταφραστών υπό την καθοδήγηση και τον έλεγχό μου. Το αποτέλεσμα δεν υπήρξε αρνητικό. Η συνεργατική λογοτεχνική μετάφραση απαιτεί πρόβες, κοινή αντίληψη, παράλληλες λογοτεχνικές απόψεις και κοινά εργαλεία (βιβλιογραφία, σημειώσεις, γλωσσική επάρκεια). Θυμίζω ότι επί μία δεκαετία στο Γαλλικό Ινστιτούτο, η ομάδα Παύλος Ζάννας, Τίτος Πατρίκιος, Πέτρος Παπαδόπουλος και εγώ διδάξαμε λογοτεχνική μετάφραση και υπολογίζω πως έτσι δημιουργήθηκε ένας πυρήνας νέων και αξιόλογων μεταφραστών από τα γαλλικά στα ελληνικά και από τα ελληνικά στα γαλλικά. Η ανάπτυξη της μετάφρασης στην Ελλάδα έχει την ιστορία της και η σημερινή κατάσταση δίνει λαμπρά αποτελέσματα από περισσότερο και λιγότερο ομιλούμενες γλώσσες. Έχει περιοριστεί η επιπολαιότητα που καταστρέφει το πρωτότυπο.

5. Πώς/Πότε ξέρετε ότι έχετε κάνει μια καλή μετάφραση;

Δεν το ξέρω εγώ, το ξέρει ο χρόνος, δηλαδή το χρονικό σημείο όπου λέω «ως εδώ, δεν πάω πιο πέρα». Για να κυκλοφορήσει μια μετάφρασή μου σε τελική μορφή, έχουν μεσολαβήσει προηγούμενες versions. Έχουν μεσολαβήσει πενήντα χρόνια και τρεις versions από την πρώτη μεταφραστική εκδοχή των Δοκιμίων του Μισέλ ντε Μοντένι, σαράντα χρόνια και πέντε versions ως την τελική μορφή του Γαργαντούα και Πανταγκριέλ, τριάντα χρόνια και δύο versions για το Χρησμολόγιο και η Τέχνη της Φρόνησης, καθώς και για τον Ήρωα του Μπαλτασάρ Γκρασιάν. Ιδιαίτερα για τα Δοκίμια, προχώρησα σε σπουδές συγκριτικής κειμένων ως το επίπεδο διδακτορικού στο Πανεπιστήμιο του Μονπελιέ, κανένα ελληνικό πανεπιστήμιο δεν δέχτηκε να με αναλάβει με το επιχείρημα ότι το προπτυχιακό μου στη Σορβόννη ήταν τριετούς και όχι τετραετούς προγράμματος σπουδών, άσε την ταλαιπωρία που πέρασα ώσπου να αναγνωριστεί το διδακτορικό από τον εσμό της εμετικής ελληνικής πανεπιστημιακής συντεχνίας.

6. Ποιο ήταν το έργο που, μέχρι σήμερα, απετέλεσε τη μεγαλύτερη μεταφραστική πρόκληση για εσάς; Γιατί;

Ο Μοντένι, ο Ραμπελέ, ο Γκρασιάν υπήρξαν τρεις μεγάλες και διαφορετικές μεταφραστικές προκλήσεις. Όπως προανέφερα χρειάστηκαν, επενδύθηκαν και απέδωσαν δεκαετίες προσπαθειών ώστε από μια πρώτη εκδοχή να υπάρξει ένα έντιμο αποτέλεσμα. Ως προς το «γιατί;» δεν υπάρχει απάντηση πλην μιας «εκλεκτικής συγγένειας» υπό την έννοια ότι συνάντησα τους συγγραφείς και εκείνοι με συνάντησαν με το έργο τους. Στοιχείο αυτής της «συγγένειας» είναι ότι εργαζόμενος στο Παρίσι, έμενα στην Οδό Λα Μποεσί, αναφορά στον άξιο φίλο του Μοντένι! Χάριν ανεκδότου, μου συνέβη μερικές φορές, μεταφράζοντας τα Δοκίμια, να τραβάω το πουκάμισό μου στο λαιμό σαν να με έσφιγγε, έχοντας την πλάνη ότι η κολαρίνα που φορούσε ο Μοντένι στις διαθέσιμες γκραβούρες τον έσφιγγε στο λαιμό! Και αν η μετάφρασή μου του Ραμπελέ έχει το γούστο της, η βωμολοχία (με έξω καρδιά) που διακρίνεται στο έργο του, με θέλγει απεριόριστα. Βρήκα λύσεις που πλουτίζουν τα ανίερα της ελληνικής γλώσσας. Από την άλλη πλευρά, οι μεταφράσεις μου παλαιότερων και σύγχρονων ισπανόφωνων συγγραφέων είναι μεταφράσεις εκτίμησης και, κατά συνέπεια, προσεκτικές.

7. Διαβάζετε/Φυλάτε τις κριτικές που έχουν γραφτεί για τις μεταφράσεις σας; Θεωρείτε ότι υπάρχει κριτική μεταφράσεων στην Ελλάδα;

Υπάρχουν παρουσιάσεις για τις μεταφράσεις μου και ελάχιστες κριτικές ως προς την σημασία και την επιτυχία των μεταφράσεών μου, πράγμα φυσικό για συγγραφείς όπως ο Μισέλ ντε Μοντένι, ο Φρανσουά Ραμπελέ, ο Φερνάντο Πεσόα, για τους οποίους η γενικότερη εποπτεία και διαχρονικότητα του έργου τους λανθάνει, φαινόμενο που σχετίζεται περισσότερο με την παιδεία και τους συσχετισμούς με τις ευρωπαϊκές λογοτεχνίες. Δύσκολο είναι να εκτιμηθούν οι μεταφράσεις μου από τα ισπανικά, αφού η κυκλοφορία τους συνέπεσε τότε με την περιορισμένη επαφή με την ισπανική γλώσσα. Ιδιαίτερη μνεία κάνω της μετάφρασης της Τέχνης του μυθιστορήματος του Κούντερα, που ήταν ένα παιχνίδι αναδιάταξης του πρωτότυπου στα ελληνικά. Όσο για την γενική εκτίμηση της κριτικής μεταφράσεων στην Ελλάδα, απέχουμε από την αίσθηση ότι όταν γράφουμε για μεταφρασμένο έργο, το όνομα του μεταφραστή είναι απαραίτητο να αναφέρεται και να κρίνεται το αποτέλεσμα. Και εντέλει, σημασία έχει ότι απευθυνόμαστε σε ένα κοινό που αξίζει να του προσφέρουμε ενημέρωση και γνώση, όχι πληροφορία και δεδομένα.

Επτά μεταφράσεις μου που ξεχωρίζω

Πεζογράφοι της Λατινικής Αμερικής, εκδ. Εγνατία 1980 (Η πρώτη ανθολογία ισπανόφωνων συγγραφέων). Έχουν κυκλοφορήσει τρεις κλεψίτυπες εκδόσεις στην περίοδο 1982-1983.

Χουάν Ρούλφο, Η πεδιάδα στις φλόγες, εκδ. Κέδρος 1981.

Φερνάντο Πεσόα, Ποιήματα του Αλμπέρτο Καέιρο, εκδ. Γνώση 1982 (Η πρώτη μετάφραση έργου του Πεσόα στα ελληνικά από δίγλωσση έκδοση πορτογαλικά-ισπανικά).

Ραμόν δελ Βάγιε-Ινκλάν, Θεϊκά λόγια (ανέβηκε στο Θέατρο Τέχνης), 1987.

Μπαλτασάρ Γκρασιάν, Χρησμολόγιο και τέχνης της φρόνησης, εκδ. Opera 1990, β’ έκδ. 2006.

Μπαλτασάρ Γκρασιάν, Ο Ήρωας, εκδ. Εστίας, 2005, β’ έκδοση εκδ. Opera 2019.

Μισέλ ντε Μοντένι, Δοκίμια, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης 2022.