Ο Σουδανός φίλος, ο Ρίντα, απαντά με πρόδηλη αυτοπεποίθηση σε όλα σχεδόν τα ερωτήματά μου. Είναι σχεδόν συνομήλικός μου· συνοδηγός, ακούραστος ερμηνευτής, εννοιολογικός ταξιθέτης. Ένας θησαυρός υποσημειώσεων· όλα μαζί. Πώς αλλιώς θα κατάφερνα να περάσω μέσα από το σύννεφο των παραδηλώσεων, να διεξέλθω όλον αυτόν τον συνωστισμό των συγχύσεων, τις οποίες παράγει κάθε στιγμή σχεδόν η διαρκώς πρωτόγνωρη θέα, χωρίς να χάσω το βαρύτιμο νόημα;
«Πόσο δύσκολο μού φαίνεται να δω εκείνο που βρίσκεται μπρος στα μάτια μου!»: το εύλογο παράπονο του Λούντβιχ Βιτγκενστάιν. Δεν μπορώ να τον φανταστώ πώς θα αντιδρούσε, φέρ’ ειπείν στο επίμονο χάραγμα που υπογράφει αυτό το μάγουλο ή εκείνο το μπράτσο. Τι θα συγκρατούσε άραγε από την όλη σημασιοσυντακτική κραιπάλη της πόλης μου;
Ξημερώνει Κυριακή, η δεύτερη μέρα μετά την καθιερωμένη αργία της Παρασκευής. Δεν αργώ να προστεθώ στους αιχμαλώτους της πρωινής συμφόρησης. Όσο οι σχεδόν καθημερινά αυξανόμενες εξαγωγές πετρελαίου υποστηρίζουν όλο και δυναμικότερα την εθνική οικονομία του Σουδάν, τόσο περισσότερο αυξάνονται οι εισαγωγές αυτοκινήτων και οξύνεται το κυκλοφοριακό πρόβλημα.
Τα αυτοκίνητα αγκυλωμένα σε μια από τις κεντρικές λεωφόρους του Χαρτούμ. Μια εύσωμη γυναίκα, τυλιγμένη στα φαιά και στα κίτρινα, τρέχει ξαφνικά από το δεξί πεζοδρόμιο, διασχίζει τη λεωφόρο κι ανοίγει την πόρτα ενός ταξί, που βρίσκεται στην αριστερή λωρίδα, λίγα μόλις μέτρα πιο μπροστά από το υπηρεσιακό μου αυτοκίνητο. Την ακολουθεί ένας ψηλός άντρας. Θέλει, φαίνεται, προτού φύγει και χαθεί μέσα στα σοκάκια της πόλης, να την πείσει για κάτι. Σύζυγος προφανώς, ο οποίος επιδιώκει την τελευταία στιγμή να παρατείνει τη συνομιλία τους. Μπορεί κι αδελφός ή εραστής. Χειρονομούν, χωρίς όμως ιδιαίτερη ένταση. Προτού προλάβει να κάτσει δίπλα στον οδηγό, ο συνοδός της την τραβάει απότομα προς το μέρος του. Λέγοντας κάτι στον οδηγό του ταξί, προσπαθεί να κλείσει την πόρτα. Κρατώντας την με το ζόρι πλέον κοντά του, φαίνεται ότι είναι αποφασισμένος να μην χάσει τη γυναίκα – παιχνίδι μέσα από τα χέρια του, που καταφέρνει παρ’ όλα αυτά να παραμένει γαντζωμένη στην πόρτα. Ένας θηλυκός Κυναίγειρος. Ο άλλος όμως γίνεται όλο και πιο βίαιος. Δεν υψώνει τη φωνή του, σφίγγει δυνατά με το δεξί του χέρι τη μέση της γυναίκας, προσπαθώντας να την πιάσει με το άλλο από τους ώμους. Εκείνη τον σπρώχνει με όση δύναμη έχει.
Μια βουβή, σκοτεινή μάχη των δύο φύλων στο φως της ζωής. Ο οδηγός παρακολουθεί ψύχραιμος. Δεν θέλει να πάρει το μέρος κανενός. Δείχνει ότι δεν αντιλαμβάνεται ότι η υποψήφια πελάτισσά του αμύνεται για ορισμένες θεμελιώδεις ελευθερίες του ανθρώπου, μουσουλμάνου και μη. Κανείς δεν κορνάρει, κανείς δεν διαμαρτύρεται. Η υπόθεση φαίνεται να ανήκει αποκλειστικά στη σφαίρα της ανδρικής δικαιοδοσίας. Όταν κάποια στιγμή ανάβει το πράσινο, το ταξί ξεκινάει απότομα, αποσπώντας τελικά τη γυναίκα από τον απαράδεκτο συνοδό της.
Οι προσευχές της στον Αλλάχ θα πρέπει μάλλον να εισακούσθηκαν: ο δυνάστης μένει πίσω, στην κάψα του θυμού του, ανίκανος να αντιμετωπίσει ευπρεπώς τις συνέπειες αυτής της δημόσιας ρήξης. Ηττημένος ολοκληρωτικά. Ένα μηδενικό που σέρνεται στο δρόμο. Όσοι παρακολούθησαν τη θλιβερή σκηνή, τον προσπερνούν. Συμβολίζει την κυριολεκτική απαξία.
Πέφτοντας από το βάθρο του άντρα που του επεφύλαξε με τόση απλοχεριά η πολιτεία - μοίρα, εξουδετερώνει το ίδιο το φύλο του.
Η ζωγραφική στα χέρια, στους βραχίονες, στους αστραγάλους, στις φτέρνες και από εκεί έως τη μέση της γάμπας· η μoβ σήμανση, η πολύκλαδη σκούρα χένα. Εμβλήματα γοητείας και χάριτος, ελικοφόρα κλήματα που περιβάλλουν την άμπελον· μοτίβα θέλγητρα της παντρεμένης γυναίκας. Είναι σχεδόν πάντα έτοιμη να τα επιδείξει, να τα μοιραστεί σημασιολογικά μαζί μας όλα αυτά, χωρίς υπερβολικούς προλόγους ή περιττές υπαναχωρήσεις. Γνωρίζει πολύ καλά ότι τα έντονα, ενίοτε πολύπλοκα σχέδια, σε συνδυασμό με το κατάλληλο άρωμα, αναδεικνύουν την προσωπικότητά της - με τον καλύτερο μάλιστα δυνατό τρόπο. Δεν καταδέχεται τα τερτίπια μιας επίπλαστης σεμνοτυφίας· αρκεί να πιστέψει ότι έφτασε όντως η κατάλληλη στιγμή. Τότε οι στάμπες με τις μoβ αποχρώσεις αρχίζουν να αφηγούνται κάλλος.
Εμείς, από εκείνο το κρίσιμο δευτερόλεπτο και μετά, είμαστε το τυχερό κοινό· ανήκουμε στους αναγνώστες της χένας. Επαρκείς ή μη, σύμφωνα πάντα με τη θέλησή της διακοσμημένης γυναίκας, γινόμαστε οι ευνοούμενοι της εμπιστοσύνης της. Ένας εσώτατος κόσμος έρχεται βαθμιαία στο φως της σκηνής του κόσμου. Μέσα από την ποικιλία των αλληγορικών ή μη εγγραφών πάνω στα μέλη του σώματος, η χένα απελευθερώνει επικοινωνιακές βουλήσεις. Καθίσταται έτσι το μέσον, αλλά και η δασκάλα μιας άλλης φωνής. Της πιο απόμακρης, αλλά και της πιο ουσιαστικής ταυτοχρόνως.
Η απουσία ή η ελλειπτικότητα των συνθημάτων του μόλις πριν χρόνου δίνουν αμέσως τις θέσεις τους σε μιαν πληρότητα εικαστικών, εμφανώς μεταγλωσσικών δεδομένων. Άλλωστε, υπακούοντας σε μια μακραίωνη παράδοση αισθητικών εμπεδώσεων, τα αποτυπώματα της χένας συνιστούν αναμφίβολα αναμνηστικά στοιχεία ενός παλαιότατου πολιτισμού, ο οποίος δοκίμασε να αποδώσει στο μόνιμο ή πρόσκαιρο ζωγραφικό σχέδιο την αξία μιας υπόμνησης, ενός αφιερώματος στην καθόλου, στην αρχετυπική Ωραιότητα.
Πιστεύω ότι η χένα για να μεταδώσει το όποιο μήνυμά της, δεν επιζητεί τόσο επιτήδειους δέκτες, όσο άτομα, τα οποία τα διακρίνει μια απλότητα, μια πάγια ευθύτητα πρόσληψης. Εξ ου και η ευρεία ανταπόκριση, η επιμελής διάδοση της «μόδας» της σε όλα ανεξαιρέτως τα στρώματα του ύπανδρου γυναικείου πληθυσμού. Με αυτό τον τρόπο η γυναίκα καθίσταται εντέχνως παραπληρωματικό φώνημα. Και βεβαίως καλοδουλεμένο έγγραφο.
Ιδού η αποθέωση της ταύτισης με το μη λογοκριμένο Κείμενο: η γυναίκα χένα.
Στο έργο του Καθρέφτης μιας Ζωής, ο Ναγκίμπ Μαχφούζ διαβλέπει τον ειδικότερο εκείνο δεσμό που συνδέει τις ομόθρησκες συντοπίτισσές του με την βαρύτιμη υπόθεση του όντος: «Ο κόσμος αποτελεί τον απώτερο στόχο μιας γυναίκας, το υψηλότερο ιδανικό της. Με άλλα λόγια, στόχος της γυναίκας είναι η δημιουργία». Βέβαια, η νόμιμη διαιώνιση του είδους προϋποθέτει μια μήτρα, η οποία θα παύσει να είναι περίκλειστη, μόνον αν πρόκειται να φανεί χρήσιμη στο γονιμοποιημένο ωάριο. Όντας εξ ορισμού ο μόνος παράγων, ο οποίος μπορεί να καταστήσει δυνατή την υλοποίηση της πολυπόθητης δημιουργίας, η πτυχή αυτή του σώματος αποτελεί το απόλυτο άβατον πριν από το γάμο.
Η R. O. Hayes, το 1975, συνοψίζει από την πλευρά της ως εξής: «Η έννοια της παρθενίας στο Σουδάν αποτελεί μια ακόμη ανωμαλία για τον δυτικό κόσμο. Από τη δική μας οπτική γωνία, η παρθενία είναι μια φυσική κατάσταση που μεταβάλλεται ολοκληρωτικά(κι ανεπανόρθωτα)ύστερα από μια συγκεκριμένη συμπεριφορά. Στο Σουδάν, οι παρθένες μπορεί να θεωρηθούν κοινωνική κατηγορία, από την άποψη ότι η σωματική τους κατάσταση μπορεί να ελεγχθεί κοινωνικά.»
Γι’ αυτό ένα αρκετά μεγάλο μέρος του πληθυσμού πιστεύει ότι η φαραωνική περιτομή, η «ταχάρα φαραονίγια» στα αραβικά, η οποία προβλέπει την κάλυψη του κολπικού ανοίγματος από δέρμα, το οποίο συνενώνεται με μεταλλικά αντικείμενα ή κλωστή, πρέπει να μην καταργηθεί. Παρά τις κρατικές απαγορεύσεις και τη συναφή διδασκαλία του Ισλάμ, η φαραωνική περιτομή, η οποία είναι γνωστή επίσης και ως «αγκτηριασμός», παραμένει ευρύτατα διαδεδομένη. Προστατεύοντας αποτελεσματικά την πολύτιμη εσωτερική περιοχή, τη μήτρα, αντιδιαστέλλεται τόσο ως προς τη «σούνα», την ορθόδοξη δηλαδή περιτομή, η οποία αφορά στη σμίκρυνση μόνο της κλειτορίδας, όσο και προς την τυπική, πλήρη κλειτοριδεκτομή. Η χρήση αναισθητικού τις τελευταίες δεκαετίες, σε συνδυασμό με την εμφανή βελτίωση των μεθόδων αποστείρωσης, καθιστά την επέμβαση αυτή λιγότερο επώδυνη και βεβαίως περισσότερο ακίνδυνη από ό,τι πριν.
Η Janice Boddy, η οποία παρακολούθησε τελετές φαραωνικής περιτομής σε χωριά που βρίσκονται στο βόρειο τμήμα του Σουδάν, φρονεί ότι η σημειολογία της είναι ιδιαίτερα κρίσιμη για να μπορέσει κανείς να αντιληφθεί τη σημασία, τον σκοπό, αλλά και την ιερότητα της ζωής, όπως ακριβώς βιώνεται εκεί. Η περιγραφή της διατηρεί όλη την ένταση των στιγμών της υποχρεωτικής εγχείρησης:
«Είναι 12 Ιουνίου [1976]· μια μέρα που αναμένεται να γίνει πιο ζεστή και απαιτητική από τις προηγούμενες. Πρόκειται να παρακολουθήσω την περιτομή δύο μικρών κοριτσιών – δύο αδελφών. Η Zaineb με καλεί αμέσως μόλις ανατείλει ο ήλιος· απ’ ό,τι φαίνεται έχουμε αργήσει. Τρέχουμε προς την αυλή ενός hōsh (συγκρότημα κατοικιών) στο κέντρο του χωριού. Όταν φτάνουμε, ανακαλύπτουμε ότι η Miriam, η μαία του χωριού, έχει ήδη πραγματοποιήσει την περιτομή στη μία από τις δύο αδελφές και ετοιμάζεται να συνεχίσει με την επόμενη. Ένα πλήθος από γυναίκες, πολλές απ’ τις οποίες είναι γιαγιάδες (habōbat), έχει συγκεντρωθεί γύρω απ’ το χώρο της περιτομής, ενώ δεν διακρίνεται ούτε ένας άνδρας. Δεκάδες χέρια με σπρώχνουν προς τα εμπρός. «Πρέπει να το δεις από κοντά», λέει η Zaineb. «Είναι σημαντικό». Δεν τολμώ να εκφράσω την απροθυμία μου. Το κορίτσι είναι ξαπλωμένο σε ένα angareeb (τοπικό είδος κρεβατιού) και κάποιες ενήλικες συγγενείς της συγκρατούν το σώμα της. Δύο από αυτές κρατούν τα πόδια της ανοιχτά. Της χορηγείται τοπική αναισθησία με ένεση. Μέσα σε απόλυτη ησυχία, η Miriam παίρνει ένα όργανο που μοιάζει με παιδικό ψαλίδι και με γρήγορες κινήσεις κόβει την κλειτορίδα και τα μικρά χείλη των γεννητικών οργάνων του κοριτσιού. Μου εξηγεί ότι πρόκειται για τη lahma djewa (την εσωτερική σάρκα). Μου προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι έτρεξε ελάχιστο αίμα. Στη συνέχεια, η Miriam παίρνει μια χειρουργική βελόνα από τα εργαλεία της μαιευτικής, της περνά χειρουργικό νήμα και ράβει τα μεγάλα χείλη, αφήνοντας ένα μικρό άνοιγμα στην είσοδο του κόλπου. Ύστερα από την εφαρμογή αντισηπτικού όλα έχουν τελειώσει.
Το κορίτσι φαίνεται να αισθάνεται μάλλον σοκ παρά πόνο και αναρωτιέμαι αν το αναισθητικό είχε τελικά επιδράσει. Οι γυναίκες αλαλάζουν (zagharūda) για λίγο και μαζευόμαστε στην αυλή για τσάι. Ενώ περιμένουμε στην αυλή, χαρίζονται τελετουργικά κοσμήματα (jirtig) στις δύο αδελφές, τα οποία θα τις προστατεύσουν από το κακό όσο αναρρώνουν.»
«Στο Σουδάν οι παρθένες γίνονται, δεν γεννιούνται». Η κατακλείδα αυτή της R. O. Hayes υπονοεί κυρίως τις εφαρμογές της αδάμαστης ροπής όχι μόνον αυτού του λαού αλλά και πολλών άλλων να διορθώσουν την άμετρη Φύση, να επιβάλλουν την ηθική τους στο σκοτεινό και ανεξέλεγκτο στοιχείο της, να θέσουν φραγμό εκεί όπου το άνοιγμα, το φυσιολογικό ανατομικό πέρασμα ισοδυναμεί με μόλυνση, με θλιβερή πνευματική απώλεια. Ό, τι ακριβώς θεωρείται από την πλευρά μας αγριότητα, είναι για εκείνους περιστολή και περιφρούρηση του αγαθού. Ο ανοικτός κόλπος πριν από το γάμο είναι εν τέλει η μη Υγεία και κατ’ επέκταση ο θλιβερός εκφυλισμός του όντος. Η σήψη είναι ταυτόσημη με την προγαμιαία αφύλακτη είσοδο του κόλπου.
Όσο για το θάνατο, δεν μένει παρά ένα βήμα για να τον φτάσει η απερίτμητη.
Η ίδια περίπου σκηνή, λίγα μόλις χρόνια πριν, στα ίδια χώματα. Με διαφορετικά όμως πρόσωπα. Μάς παραπέμπει, μεταξύ άλλων, σε παμπάλαιες τεχνικές, οι οποίες ανάγονται στην εποχή των Φαραώ. Εξ ου και η ονομασία της ειδικής παρεμβατικής αυτής τομής: «οι γυναικείες περιτομές επιτελούνταν από diyat el-habil (από τις λεγόμενες «μαίες των σκοινιών»). Εκείνες έβαζαν στο έδαφος ένα στρογγυλό χαλάκι από φοίνικα που ήταν τρύπιο στο κέντρο. Το τοποθετούσαν κατά τέτοιο τρόπο ώστε η τρύπα να βρίσκεται πάνω από μια λακκούβα που είχε πρόσφατα σκαφτεί. Το κορίτσι καθόταν στην άκρη της τρύπας του χαλιού. Οι ενήλικες συγγενείς της κρατούσαν τα χέρια και τα πόδια της, ενώ η μαία, χωρίς αναισθητικό και χωρίς ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την αποστείρωση της διαδικασίας, αφαιρούσε με ξυράφι μονομιάς όλα τα εξωτερικά γεννητικά όργανα, μαζί με τα μεγάλα χείλη. Στη συνέχεια τραβούσε το δέρμα που απέμενε στις δύο πλευρές της πληγής και το συνένωνε με δύο αγκάθια, που σχημάτιζαν ορθή γωνία. Τα αγκάθια συγκρατούνταν στη θέση τους με κλωστή ή με ύφασμα που τυλιγόταν γύρω από τις άκρες τους. (Τα φρέσκα αγκάθια ακακίας προκαλούν μούδιασμα όταν διαπερνούν το δέρμα και συντελούν στην ανακούφιση του πόνου). Αργότερα η μαία τοποθετούσε κι ένα καλάμι στην πληγή, έτσι ώστε να δημιουργηθεί ένα μικρό άνοιγμα μετά την επούλωσή της και να επιτρέπεται η απομάκρυνση των ούρων και της έμμηνου ρύσης. Τα πόδια του κοριτσιού δένονταν και το ίδιο αναγκαζόταν να μείνει ξαπλωμένο σε ένα angareeb για ένα μήνα ή και περισσότερο, προκειμένου να επουλωθεί η πληγή. Σύμφωνα με τις πηγές μου, ανεξάρτητα απ’ τον καιρό που απαιτούνταν για την επούλωση, η παραμονή στο κρεβάτι έπρεπε να διαρκεί λιγότερο από 40 ημέρες, ώστε να μη συγχέεται με το χρονικό διάστημα που μένουν στο κρεβάτι οι λεχώνες. Όταν οι γυναίκες θεωρούσαν ότι η πληγή έχει επουλωθεί ικανοποιητικά, τα αγκάθια αφαιρούνταν και το κορίτσι λυνόταν.»
Η ευσυνείδητη και επαρκής ακαδημαϊκά Janice Boddy μάς υποδεικνύει ορισμένους τρόπους για μιαν αντικειμενικότερη πράγματι προσέγγιση αυτού του φαινομένου. Εννοείται ότι οι ποικίλες βεβαιότητές μας, αναμεμειγμένες ίσως με τις προκαταλήψεις, οφείλουν να παραχωρήσουν τη θέση τους σε μιαν επιεικέστερη και ταυτόχρονα περισσότερο «επιστημονική» αντιμετώπιση του ζητήματος. Διαφορετικά εμείς θα παραμείνουμε οι «πολιτιστικά ανώτεροι» κι εκείνοι αντιστοίχως οι «αθεράπευτα αναχρονιστικοί».
Η προστασία της όασης-μήτρας, η οποία παρέχει και το κλειδί της πληρέστερης κατανόησης της φαραωνικής περιτομής, μπορεί άλλωστε να διερμηνευθεί πολλαχώς. Επαφίεται σ' εμάς να διαλέξουμε την προσφορότερη μέθοδο ανάλυσης των ματωμένων, θυσιαστικών εν μέρει δεδομένων.
Πίσω, στο Χαρτούμ. Αποσπάσματα προσευχών πάλι. Παρατεταγμένες σε σειρές των πέντε ή έξι, με τα μέτωπά τους να ακουμπούν πεισματικά κάθε λίγο και λιγάκι στα δικά τους καθαγιασμένα χαλιά, οι γυναίκες απαρτίζουν τον απαραίτητο γονυπετή χορό. Πλαισιώνοντας τις δημόσιες εκδηλώσεις λατρείας, τις οποίες διοργανώνουν οι αρμόδιοι άρρενες, οι πρωτοκλασάτοι δηλαδή της θρησκείας, αποτελούν τις ευκρινέστατες καταδηλώσεις της θηλυκής πρόνοιας.
Οι προσφορές των προφορικών τιμών στο τρομερό όνομα του Αλλάχ συνιστούν κάτι περισσότερο από καθήκον· είναι το όνειρο της ριζικής αναθεώρησης του παρόντος χρόνου. Στο μέτρο μάλιστα που η «η θρησκεία μας είναι ιερή...αλλά η ζωή μας είναι ανίερη», όπως ισχυρίζεται ένας δεδηλωμένος ευσεβής στο Ταξίδι του Ιμπν Φατούμα, δηλαδή ο ίδιος ο Ναγκίμπ Μαχφούζ, οι προσευχές στους ανοικτούς χώρους αποτελούν ρητές αναβαθμίσεις ή αποκαθάρσεις του μη ιερού.
Πρόκειται για αδιάπτωτες προσπάθειες με αντικειμενικό σκοπό να βιωθεί η εσωτερική ανάκαμψη, η λαμπρότητα της ηθικής από εξαίσιο κρύσταλλο. Δοξάζοντας μέσα στις προσευχές τους το δροσερό νερό της όασης, οι γυναίκες δείχνουν τουλάχιστον ότι προσδοκούν μαζί μ’ αυτό να πιούν τη θρησκεία, να ενσωματώσουν το Ισλάμ, το οποίο, ως γνωστόν, στη γλώσσα μας σημαίνει απλώς «υποταγή».
_________________
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΠΑΡΑΘΕΜΑΤΩΝ
Ναγκίμπ Μαχφούζ, Καθρέφτης μιας ζωής, μετάφραση: Π. Κουμούτση, εκδ. Ψυχογιός 2002
R. O. Hayes, Female Genital Mutilation, Fertility Control, Women’s Roles and the Patrilineage in Modern Sudan: A Functional Analysis, American Ethnologist, 2 (1975): 717-633, στο Μουσουλμάνες της Ανατολής, Αναπαραστάσεις, πολιτισμικές σημασίες και πολιτικές, μτφρ. Κατερίνα Κιτίδη, επιμέλεια – εισαγωγή: Φωτεινή Τσιμπιρίδου, εκδ. Κριτική 2006.
Boddy Janice, Womb as oasis: the symbolic content of Pharaonic circumcision in rural Sudan, American Ethnologist 9(4), σσ. 682-698, 1982, ό.π.
