Μεταξύ μας. Για τους άλλους – 9

Η επιτυχημένη μετάφραση 46 παλαιών κινεζικών ποιημάτων — του 8^ου μ.Χ. αιώνα — τα οποία δεν έχουν χάσει καθόλου την δύναμή τους και οδηγούν σε αισθητική, και όχι μόνο, συγκίνηση. Μέσα από την προσφυγή του μεταφραστή, ο οποίος αποκαλεί το εγχείρημά του απόδοση, σε μια τρίτη γλώσσα, την αγγλική.

_____________

Στα πλαίσια των συζητήσεων της σειράς Μεταξύ μας. Για τους άλλους, η οποία — το υπενθυμίζουμε σε όσους την γνωρίζουν και το επισημαίνουμε σε όσους έρχονται για πρώτη φορά σε επαφή μαζί της — στόχο της έχει να αναδείξει, και να «επιδείξει» στους «εκτός των τειχών» του μεταφραστικού σιναφιού, τις στρατηγικές, τις τακτικές και τις τεχνικές κάποιων καλών μεταφράσεων σε δύσκολα, για πολύ διαφορετικούς λόγους κάθε φορά, έργα, πεζά ή ποιητικά, μέσα από ερωτήσεις προς τον μεταφραστή τους, το αντικείμενό μας είναι η μετάφραση στα ελληνικά 46 ποιημάτων του Κινέζου ποιητή Λι Μπάι.
Τα ποιήματα παρατίθενται χωρίς το πρωτότυπο. Όπως αναφέρει ο Γιώργος Βέης στο Επίμετρο, «Η απόδοση έγινε από ποικίλα αγγλικά μεταφράσματα. Την εγκυρότητά της την είχε προηγουμένως ελέγξει ένα παλιός καλός φίλος, πολύγλωσσος Κινέζος, ποιητής, γέννημα θρέμμα του Πεκίνου. Είναι γνωστές ασφαλώς οι δυσκολίες του ιδιαίτερα απαιτητικού αυτού εγχειρήματος. Η πιστότητα της μεταγλώττισης ισούται με το σχεδόν αδύνατο εις τον κύβο. Χωρίς υπερβολή. Άλλωστε ισχύουν, εκτός πλείστων άλλων, τα εξής ενδεικτικά: ”Τις περισσότερες φορές στα κινεζικά δε γίνεται να μεταφράσεις κατά γράμμα. Ορισμένα (ιδεο)γράμματα εκφράζουν μερικές φορές έναν ολόκληρο πίνακα, μια σκηνή, που δεν μπορείς να αποδώσεις παρά μονάχα με μια περίφραση. Ορισμένα (ιδεο)γράμματα χρειάζονται οπωσδήποτε μια φράση ολόκληρη για να τα εξηγήσεις καταπώς ταιριάζει. Ένα κινέζικο στίχο χρειάζεται να τον διαβάσεις, να διαποτιστείς με την εικόνα ή τη σκέψη που κρύβει, να προσπαθήσεις να αδράξεις το κύριο χαρακτηριστικό του και να διατηρήσεις τη δύναμη ή το χρώμα του. Δουλειά επικίνδυνη και επιπλέον κοπιαστική, όταν βλέπεις αληθινές ομορφάδες, που καμιά ευρωπαϊκή γλώσσα δεν μπορεί να τις κρατήσει” (βλ. Harvey de Saint-Denys, Poésies de l’ époque des Thang, εκδ. Champ-Livre, Paris 1977, στο Έζρα Πάουντ, Κατάη, μτφρ. Ζήσιμος Λορεντζάτος, Εκδόσεις της Λέσχης)»
Και μιας και ήρθε ο λόγος στον Έ. Πάουντ, αξίζει να σημειώσουμε ότι Λί Μπάι (ή Λι Πο ή Τάι Λι Πο) είναι ο Ριχάκου που αναφέρει με επίμονο θαυμασμό ο Πάουντ, απηχώντας μια ιαπωνική σύμμειξη ήχων στην απόδοση του ονόματος, συγκαταλέγεται δε στους πλέον αντιπροσωπευτικούς ποιητές της Κίνας όλων των εποχών. Γεννήθηκε το 701 μ.Χ. στη διάρκεια της δυναστείας των Τανγκ, εποχή της μέγιστης ακμής των γραμμάτων στην αυτοκρατορική Κίνα. Πέθανε το 762 π.Χ. αφήνοντας 1000 περίπου ποιήματα, μετά από μια ζωή κατά την οποία από ποιητής της αυλής κατέληξε νομάς στη χώρα του, μοναχός των δασών και των λιμνών, υμνώντας το κρασί, τον έρωτα και τη φύση, με μια στοχαστική πάντα διάθεση. Ο πιο ανθρώπινος από τους μεγάλους Κινέζους ποιητές, κατά την άποψη των Κινέζων, πηγή δύναμης σε δύσκολους καιρούς, επηρέασε πολλούς ποιητές εντός και εκτός της χώρας του, μέχρι και πολύ πρόσφατα. Και όχι μόνον ποιητές: στο διάσημο μουσικό έργο Το Τραγούδι της Γης, του Gustav Mahler, ακούγονται μελοποιημένα τέσσερα ποιήματα του Λι Μπάι:

Θα ήθελα να πω, με βεβαιότητα σχεδόν, ότι η απόδοση είναι επιτυχημένη, χωρίς να είμαι σε θέση να αντιπαραβάλω με τα κινεζικά πρωτότυπα. Το κριτήριο μου είναι απλό: Ο Γ. Βέης είναι και ποιητής, η ποιητική του όμως είναι εντελώς διαφορετική από αυτήν του Λι Μπάι. Τα ποιήματα του Λι Μπάι που διάβασα στα ελληνικά είναι εξαιρετικά, άρα ο Γ. Βέης προφανώς απέδωσε τη μεγαλοσύνη της ποιητικής τέχνης του Λι Μπάι. Δεν είναι τόσο νέος για να δημιουργήσει έναν ετερώνυμό του.
Σε τούτη τη συζήτηση έχουμε δυο πρωτιές: για πρώτη φορά συζητάμε για μετάφραση ποίησης από ξένη γλώσσα στα ελληνικά και για πρώτη φορά έχουμε τη χρησιμοποίηση μεταφράσεων σε τρίτη γλώσσα, τα αγγλικά εν προκειμένου, προκειμένου να έχουμε την ελληνική απόδοση.

Ας περάσουμε στις ερωτήσεις:

Πώς έγινε η εργασία μέσω των αγγλικών μεταφρασμάτων και πώς ο έλεγχος από τον Κινέζο φίλο; Ήλεγξε απευθείας τα ελληνικά ή μια επαναπόδoσή τους στα αγγλικά; Βοήθησαν αναλύσεις και άλλες ανάλογες φιλολογικές προσεγγίσεις σε άλλες ευρωπαϊκές γλώσσες;

Στη διάρκεια της οχτάχρονης διαμονής μου στην πατρίδα του Κομφούκιου γνώρισα, μεταξύ άλλων, ειδικά στο Χονγκ Κονγκ, αρκετούς αγγλόφωνους Κινέζους ποιητές. Επικοινωνώ, μάλιστα, ως σήμερα με ορισμένους από αυτούς. Είναι πολύτιμη, για ευνόητους λόγους, η επαφή αυτή. Ο συγκεκριμένος φίλος διάβασε τα ποιήματα του Λι Μπάι, τα οποία είχα επιλέξει από διάφορες εκδόσεις στα αγγλικά, παραβάλλοντάς τα ταυτοχρόνως, ένα προς ένα με το πρωτότυπο. Πριν ολοκληρώσω την εργασία μου, μελέτησα μιαν άλλη προσέγγιση στα γαλλικά.

Διαβάζω την προμετωπίδα στο πρώτο μέρος του εντυπωσιακού όσο και χαμηλόφωνου αφηγήματός σας στο 61 τεύχος του Χάρτη με τον τίτλο «Ο σφραγιδοποιός». Αποδίδεται στον Γάλλο ποιητή Ιβ Μπονφουά και λέει: «Τίποτα δεν θα χώριζε τον Κινέζο ποιητή από τον ζωγράφο». Και ερωτώ: Τα (ιδεο)γράμματα, εκτός από την πολυσημία τους, που οδηγεί σε πολλές δυνατές ηχητικές αποδώσει στους, είναι βασικά εικόνες. Είναι δηλαδή αποδόσεις ενός (εικονοποιημένου) γραπτού λόγου. Και από όσο γνωρίζω, αποδίδονται ηχητικά διαφορετικά, ανάλογα με τη διάλεκτο της κινεζικής (μανδαρίνικα, καντονέζικα κλπ). Όμως κάθε ποίημα, από πάντα, στις δυτικές γλώσσες, είναι και ήχος, πέραν του νοήματος. Ίσως κυρίως ήχος, σε κάποιες παλαιές ή φορμαλιστικές προσεγγίσεις, ενίοτε με ρίμα, μέτρο και σχεδόν πάντα με ρυθμό. Στην προκειμένη περίπτωση, πώς αντιμετωπίσατε το θέμα; Ζητήσατε να σας διαβάζει μεγαλόφωνα τα ποιήματα κάποιος φυσικός ομιλητής σε μια συγκεκριμένη διάλεκτο;

Ναι, έχω ακούσει τα ποιήματα αυτά στην επίσημη σινική γλώσσα, ήτοι την καθομιλουμένη των Μανδαρίνων, όπως μου τα διάβασαν με ενθουσιασμό, κατά καιρούς φίλες και φίλοι στην Κίνα. Αλλά και από ηχογραφημένες συναφείς απαγγελίες βίωσα ηχόχρωμα και τονισμούς. Η ακοή μού πρότεινε δηλαδή τοιχογραφίες καθόλα απτές. Κι από εκεί έπρεπε να περάσω στα δικά μας βουνά, στα δικά μας ποτάμια. Εσείς θα μου πείτε αν κέρδισα το στοίχημα της διάβασης χωρίς στιχουργικές απώλειες.

Πώς έγινε η επιλογή των 46 ποιημάτων. Με κριτήρια μεταφρασιμότητας; Mε κριτήρια ευχέρειας πρόσληψης των νοημάτων από τον δυτικό – τον Έλληνα εν προκειμένω – αναγνώστη, καθότι η κινεζική κοσμοαντίληψη διαφέρει αρκετά από τη δυτική (π.χ. προσωποποίηση της φύσης, continuum ανθρώπου και φύσης, απουσία σωτηριολογικών αντιλήψεων/πεποιθήσεων κ.ά.); Ή με αισθητικά απλώς κριτήρια, (το κατά δύναμη), αντικειμενικά είτε υποκειμενικά;

Η επιλογή των ποιημάτων έγινε καταρχάς με βάση την αμεσότητα της πρόσληψής τους. Διάλεξα ποιήματα, εννοώ, που διακρίνονται τόσο για την διαύγεια του κειμενικού τους λόγου, όσο και για την ευκρίνεια του μηνύματός τους. Και ήταν εύκολη η επιλογή. Ο Λι Μπάι ήξερε πώς να γράφει ανεπιτήδευτα. Και το κυριότερο, με καθαρότητα ποιητικού ρήματος

Tι σας δυσκόλεψε πιο πολύ στην όλη διαδικασία αυτής της απόδοσης κινεζικών ποιημάτων του 8^ου αιώνα στην ελληνική γλώσσα του 20^ού:

Δεν αντιμετώπισα ιδιαίτερες δυσκολίες στο γύρισμα των προαναφερομένων ποιημάτων στη γλώσσα μας. Το σύνολο των αγγλικών αποδόσεων είχε προλάβει να λύσει προβλήματα μεταφοράς πρωτογενών σημασιολογικών δεικτών σε μια δεύτερη γλώσσα. Όπως επίσης και ζητήματα καθαρά ονοματολογικά.

Επειδή έχετε μεταφραστική εμπειρία και από άλλες γλώσσες, ευρωπαϊκές, ποιο ήταν – αν υπήρξε – το ουσιαστικό ειδοποιό στοιχείο που έκανε τη διαφορά σε ό,τι αφορά τη στρατηγική που υιοθετήσατε για να αντιμετωπίσετε το συγκεκριμένο αυτό έργο; Πέρα, βέβαια, από τη χρήση μεταφρασμάτων σε μια τρίτη γλώσσα, κάτι που το θεωρώ εντελώς εργαλειακό στην προκειμένη περίπτωση.

Προσπάθησα να μείνω κοντά στον διαβιβαζόμενο χωροχρόνο. Όσο ήταν δυνατό. Άφησα, εννοείται, το δεδομένο τοπίο να με κατοικήσει. Και μάλιστα πλήρως. Όχι φαντασιακά, αλλά πραγματολογικά.

Υπάρχουν άλλες μεταφράσεις του Λι Μπάι στα ελληνικά;

Ναι, υπάρχουν. Στο επίμετρο αναφέρομαι στο μεταφραστικό διάβημα της φίλης μου Αμαλίας Τσακνιά. Έχω υπόψιν μου και το έργο του Πέτρου Α. Δήμα, Ολίγο φως και μακρινό, Ανθολογία κινεζικής ποίησης, των εκδόσεων Γαβριηλίδη, 1999. 

Πώς αντιμετωπίσθηκε η απόδοσή σας, από την κριτική και το κοινό;

Έχει κριθεί με θετικά μόνο σχόλια η απόδοσή μου. Τόσο στον έντυπο, όσο και στον ηλεκτρονικό τύπο. Και ο εκδότης δείχνει να είναι ικανοποιημένος από τις πωλήσεις.