Σοφία ντε Μέλου Μπρέινερ Άντρεζεν: Η αγαπημένη ποιήτρια των Πορτογάλων

Στις 4 Οκτωβρίου 2024, με αφορμή τη συμπλήρωση είκοσι χρόνων από τον θάνατο της «μεγάλης κυρίας» της πορτογαλικής ποίησης του 20^ού αιώνα, της Sophia de Mello Breyner Andresen (1919-2024) — αμετάφραστης και οιονεί άγνωστης στην Ελλάδα, παρά την αγάπη της για τον αρχαιοελληνικό πολιτισμό, μεγάλη πηγή έμπνευσης για αυτήν, αλλά και τις επισκέψεις της στην Ελλάδα —, ο Πολιτιστικός Τομέας της Πορτογαλικής Πρεσβείας στην Αθήνα οργάνωσε, στον πολυχώρο της Πρεσβείας, εργαστήριο παρουσίασης του ποιητικού της έργου και ομαδικής μετάφρασης κάποιων ποιημάτων της.
Στο εργαστήριο συμμετείχαν:

Ιωάννα Ασλάνη, Σταύρος Γιαννακόπουλος, Βερονίκη Δααλακούρα, Βανέσσα Ζερβογιάννη, Βικτώρια Κορνέλη, Χρήστος Κωτσακόπουλος, Αναστασία Μανδέκη, Κατερίνα Μπασακάλη, Ιφιγένεια Ντούμη, Νίκος Πρατσίνης, Ηλιάννα Πρίφτη, Ana Maria Soares, Ανδρέας Σπύρου, Αυγή Σαράφη, Luciana Tzelepis, Μαρία Χατζηχαραλάμπους, Χρήστος Χορταρέας.

Στέρνο

Στρέφοντας το στέρνο έστριβε το τιμόνι του εκσκαφέα
Απόγευμα ενός Σεπτέμβρη του 20^ού αιώνα
Στο δρόμο που πάει από την Πάτρα στην Αθήνα

Αγωνιζόταν μες στη δύση το ελληνιστικό του κάλλος
Οι μάζες των μυών φουσκωμένες από την προσπάθεια
Έχτιζαν τον ταραγμένο κυκεώνα από αστραπές και σκιές
Ο οποίος λυγίζει τα κορμιά των θεών που έχουν πλέον χαθεί
Στις ζωοφόρους της Περγάμου

Εξάλλου στη δύση όπου κατοικώ
Οι θεοί έχουν νικηθεί

Σκοτάδια

Αυτό που κάποτε ήτανε σα φωτεινό πρωί
Γαλήνια αγάπη για τα πράγματα και τη ζωή
Αναζήτηση είναι σήμερα, αναζήτηση απελπισμένη
Για ένα κορμί που η όψη του μού είναι κρυμμένη.

Επειδή

Επειδή οι άλλοι μάσκα φορούν αλλά όχι εσύ
Επειδή οι άλλοι χρησιμοποιούν την αρετή

Για να εξαγοράζουν ό,τι συγνώμη δε χωρεί
Επειδή οι άλλοι φοβούνται αλλά όχι εσύ

Επειδή οι άλλοι είναι μνήματα ασβεστωμένα.
Όπου η σαπίλα βλασταίνει μες στη σιωπή.
Επειδή οι άλλοι σιωπούν αλλά όχι εσύ.

Επειδή οι άλλοι αγοράζονται και πουλιούνται
Και με το κέρδος για οδηγό πάντα κινούνται.
Επειδή οι άλλοι είναι επιτήδειοι αλλά όχι εσύ.

Επειδή οι άλλοι πάνε να χωθούν σε σκιερό λημέρι
Ενώ εσύ πας απλώνοντας στον κίνδυνο το χέρι.
Επειδή οι άλλοι είναι υπολογιστές αλλά όχι εσύ.

Ποτέ πια

Ποτέ πια δεν θα πορευτείς τη φυσική πορεία.

Ποτέ πια δεν θα μπορέσεις να νιώσεις
Άτρωτη, πραγματική και συμπαγής —
Για πάντα έχει χαθεί
Ό,τι πάντοτε πιο πολύ από όλα αποζητούσες
Την πληρότητα σε κάθε παρουσία.

Κι ίδιο θα είναι πάντα το όνειρο, ίδια η απουσία.

Τούτοι οι άνθρωποι

Τούτοι οι άνθρωποι με το πρόσωπο αυτό
Μερικές φορές φωτεινό
Κι άλλες φορές τραχιά σκληρό

Άλλοτε μου θυμίζουν σκλάβους
Άλλοτε μου θυμίζουν βασιλιάδες
Ξαναγεννάνε ό,τι σε μένα αρέσει
Απ’ τον αγώνα και τη μάχη
Ενάντια στον γύπα και στο φίδι
Το γουρούνι και το γεράκι
Λοιπόν οι άνθρωποι που έχουν
Στο πρόσωπό τους ζωγραφισμένη
Υπομονή και πείνα
Είναι οι άνθρωποι στους οποίους
Μια κατεχόμενη χώρα
Γράφει το όνομά της
Και μπροστά σε τούτους τους ανθρώπους
Αγνοημένους και ποδοπατημένους
Σαν την πέτρα καταγής
Και ακόμη περισσότερο απ’ την πέτρα
Ταπεινωμένους και τσαλαπατημένους
Το τραγούδι μου ανανεώνεται
Και ξαναρχίζω την αναζήτηση
Μιας ελεύθερης χώρας
Μιας ακηλίδωτης ζωής
Και ενός δίκαιου καιρού

Το άγαλμα

Στα χέρια του η φωνή της θάλασσας κοιμόταν
Στα μαλλιά του ο άνεμος σμιλευόταν.
Το φως κυλούσε ανάμεσα στα χέρια του τα παγωμένα
Και στα τυφλά τα μάτια του τα αδειασμένα
Τα απόνερα απ’ τα πλοία επιπλέανε αφρισμένα.

Τα αγάλματα

Για τα αγάλματα τα αγνά και συγκεκριμένα
Υπάρχει η κίνηση του πρωινού.

Προσφέρουν τα δάχτυλά τους για να δεχτούν το φως
Και ο ουράνιος θόλος χαιρετίζει την όψη τους.

Το φως της μέρας ντύνει το ντύσιμό τους
Και καμιά χειρονομία τους δεν πάει χαμένη.

Οι χαραυγές κυλούν από τους ώμους τους
Κι ο άνεμος κουρνιάζει τα απογέματα στα μπράτσα τους.

Μεσημέρι

Μεσημέρι. Μια γωνιά της ακτής χωρίς κανέναν.
Στο βάθος, μεγάλος ήλιος ανοιχτός έχει τώρα ψηλώσει,
Από κάθε θεό τον ουρανό τον έχει πια ερημώσει.
Το φως πέφτει αμείλικτο, μοιάζει με τιμωρία.
Ούτε ένα φάντασμα ούτε ψυχή την ώρα αυτή,
Κι η θάλασσα απέραντη, μοναχική, με αρχαία ιστορία
Θαρρείς χειροκροτεί.

H Sophia de Mello Breyner Andresen, η «Σοφία» όπως την αναφέρουν, με μια τρυφερή αίσθηση πηγαίας οικειότητας, πολλοί Πορτογάλοι, ακριβώς όπως αναφέρουν και την Amália Rodrigues απλώς ως «Αμάλια», γεννήθηκε το 1919 στο Πόρτο και πέθανε το 2004 στη Λισαβόνα. Ήταν παιδί μας πλούσιας οικογένειας της παλαιάς πορτογαλικής αριστοκρατίας και μεγάλωσε με πολυάριθμο υπηρετικό προσωπικό γύρω της. Ο προπάππους της, από την πλευρά του πατέρα, ήταν Δανός, και ο παππούς της είχε αγοράσει ένα τεράστιο κτήμα, το οποίο σήμερα είναι ο Βοτανικός Κήπος του Πόρτο, στο οποίο η Sophia πέρασε πάμπολλες ώρες της παιδικής της ηλικίας. Η επαφή με τη φύση ως παιδί τη σημάδεψε, μεταφυσικά σχεδόν, όπως τη σημάδεψαν και πολλά χριστουγεννιάτικα, και όχι μόνον, έθιμα της βόρειας Ευρώπης. Η μητέρα της ήταν θυγατέρα του κόμη της Μάφρα, γιατρού και φίλου του βασιλιά της Πορτογαλίας D. Carlos, και εγγονή του μεγαλοεπιχειρηματία και κόμη Henrique Burnay, βελγικής καταγωγής.
Έλαβε αυστηρότατη καθολική ανατροφή, φοίτησε σε καθολικά σχολεία και, φοιτήτρια πλέον στο πανεπιστήμιο της Λισαβόνας, όπου παρακολούθησε μαθήματα Κλασικής Φιλολογίας (1936-1939), χωρίς να αποφοιτήσει, ηγήθηκε συντηρητικών καθολικών και οιονεί φιλοκαθεστωτικών νεολαιίστικων κινημάτων. Άρχισε να συνεργάζεται νεότατη με τη λογοτεχνική επιθεώρηση Cadernos de Poesia, όπου γνώρισε σημαντικούς διανοούμενους και ποιητές, όπως τον Jorge de Sena και τον Rui Cinatti, με τους οποίους αλληλογραφούσε. Έτσι, στη συνέχεια στράφηκε προς τις πιο φιλελεύθερες ιδέες των μοναρχικών, κατήγγειλε τον σαλαζαρισμό και ήρθε σε επαφή με σχετικά προοδευτικούς και αντιπολιτευόμενους το φασιστικό καθεστώς καθολικούς κύκλους.
Στη σταδιακή ιδεολογική μεταστροφή της σημαντικό ρόλο έπαιξε και ο γάμος της με τον Francisco Sousa Tavares (1946), με τον οποίοι απέκτησε πέντε παιδιά, δικηγόρο, δημοσιογράφο, πολιτικό —χρημάτισε Υπουργός Ποιότητας Ζωής στην 9^η Συνταγματική Κυβέρνηση της Πορτογαλίας (1984-1985)— ο οποίος υπεράσπισε πολλούς πολιτικούς κρατούμενους επί σαλαζαρισμού και υποστήριξε τον Humberto Delgado, τον υποψήφιο για την προεδρία (1958), ο οποίος ήταν δηλωμένα αντισαλαζαρικός και δολοφονήθηκε από την PIDE, τη μυστική αστυνομία του καθεστώτος. Στον τόμο διηγημάτων Contos Exemplares (1962), στον οποίο η συγγραφέας προσπαθεί να «παντρέψει» την έννοια της πολιτικής παρέμβασης με την βιωματική ανθρωπιστική και χριστιανική της κοσμοαντίληψη υπάρχει μια αφιέρωση στο σύζυγό της: «Στον Φρανσίσκου, που μου έμαθε το κουράγιο και την χαρά του άνισου αγώνα». Η Sophia συμμετείχε στην ίδρυση της Εθνικής Επιτροπής Αρωγής στους Πολιτικούς Κρατούμενους, Πρόεδρος της Πορτογαλικής Γενικής Συνέλευσης Συγγραφέων και, μετά την Επανάσταση των Γαριφάλων (1974) που ανέτρεψε τη δικτατορία, διετέλεσε βουλευτής της Συντακτικής Εθνοσυνέλευσης. Αυστηρή και «ανοιχτή» συνάμα στα πράγματα των καιρών που της έλαχαν να ζήσει, σκιαγραφεί απλά, κομψά και έντιμα τη στάση της απέναντι στα πράγματα στο ποίημα «Μακάρι»: «Μακάρι να μη μ’ έδεναν όρια κι εντολές/ Ω ζωή με τις χίλιες όψεις που με ξεπερνούν/ Να μπορώ τις προσκλήσεις σου να κάνω δεκτές/ Ενώ αιωρούνται απ’ τις στιγμές που περνούν».
Το εκτενέστατο έργο της περιλαμβάνει πολλές ποιητικές συλλογές —η πρώτη εκδόθηκε το 1944 και περιλάμβανε ακόμη και ποιήματα από την εφηβεία της—, συλλογές διηγημάτων, ιστορίες για παιδιά, δοκίμια, θεατρικά έργα και εξαιρετικές μεταφράσεις, μεταξύ των οποίων ξεχωρίζουν μεταφράσεις του Ευριπίδη, του Κλοντέλ, του Σαίξπηρ και του Δάντη. Ήταν η πρώτη γυναίκα που τιμήθηκε με το μεγαλύτερο βραβείο για συγγραφέα που γράφει στα πορτογαλικά, το βραβείο Camões (1999), ενώ της απονεμήθηκαν επίσης τα βραβεία Max Jacob για την ποίηση (2001) και Reina Sofía για την ιβηροαμερικανική ποίηση (2003).
Η ποίηση της Sophia, ως προς τη θεματολογία της, είναι ευρύτατη, συνοπτικά όμως θα μπορούσε να κατηγοριοποιηθεί ως:

Αναζήτηση της δικαιοσύνης, της ισορροπίας, της αρμονίας και της απαίτηση για ηθική.
Συνειδητοποίηση του ατόμου σχετικά με τους καιρούς που ζούμε.
Αναφορές στη Φύση και ειδικότερα στη Θάλασσα, οι οποίες είναι σημεία, από μόνες τους, αναφοράς καθώς και χώρος ευφροσύνης ευφορίας για κάθε ανθρώπινο ον.
Ανάδειξη της σημασίας της οικιακής εστίας.
Αναφορές και σκέψεις για τον έρωτα και τον χωρισμό.
Παρουσίαση της ζωής σε έντονη αντιδιαστολή με τον θάνατο.
Χρήση των παιδικών αναμνήσεων.
Προσπάθεια νοερής «επιστροφής» στις αξίες και στην κοσμοαντίληψη της κλασικής αρχαιότητας, ειδικά της ελληνικής φυσιοκρατίας, με την υποκείμενη ιερή ένωση του ανθρώπου με τη φύση. Με ανιχνεύσιμες επιρροές από τον Χέλντερλιν και άλλους Γερμανούς ρομαντικούς με κλασικιστικές αναφορές. Συχνότατα δε προσφεύγει σε αναφορές στην ιστορική μνήμη μέσα από μνημεία, τόπους και μορφές της ιστορίας ή και της μυθολογίας.
Απόπειρα ανάδειξης ενός σύγχρονου ορφισμού.
Παρουσίαση του ιδεαλισμού και τον ιντιβιντουαλισμού, από ψυχολογική σκοπιά.
Επίκληση του χριστιανικού ανθρωπισμού, πορτογαλικής «κοπής» και του ρόλο του ποιητή ως απόλυτου ποιμένα του όντος, μέσα από τη μαγική διάσταση της ποίησης.
Προβολή της πίστης σε μεσσιανικές αξίες, με κάποιες αχνές μυστικιστικές πινελιές, και στον σεβαστιανισμό, επανερχόμενα στοιχεία στην πορτογαλική ποίηση από τον 16^ο αιώνα μέχρι σήμερα σχεδόν. Έτσι, η μορφή του Ricardo Reis, ενός ετερώνυμου του Φ. Πεσόα, εμφανίζεται συχνά στα ποιήματά της, σε συνδυασμό με μια πλατωνικής έμπνευσης επίκληση του απείρου.

Η γλώσσα της ποιήτριας, απλή και ευθύβολη, χωρίς βερμπαλισμούς και ποιητικίζουσες φιοριτούρες, χαρακτηρίζεται από έναν ιερατικό(sic), παρότι συχνά αναπάντεχα οικείο, τόνο, από εκφραστική αυστηρότητα και πυκνότητα, από μια επιδέξια και διακριτική υποβολή οραματικών καταστάσεων στον αναγνώστη, από σύμβολα, αλληγορίες και, κυρίως, από την ανάδειξη της σχέσης των λέξεων με τα πράγματα, σε έναν κόσμο ολόφωτο, όπου νους και ρυθμός, άλλοτε με ρίμα και άλλοτε χωρίς, συμβαδίζουν τέλεια, περνώντας μέσα από τις μελωδικές φόρμες, στην ανέλιξη κάθε ποιήματος. Παρά τη βαθύτητα των νοημάτων, η ποιήτρια, χάρη στη γλωσσική διαφάνεια της ποίησής της, δεν είναι ερμητική σε ό,τι αφορά την ποιητική της. Για το λόγο δε αυτό, μαζί με τα άλλα πολύ «πορτογαλικά» στοιχεία που αναφέραμε, ίσως να ήταν και να είναι ακόμα δημοφιλής στους Πορτογάλους. Σε τούτο συνέβαλε ο μοντερνισμός στην έκφραση και ο κλασικισμός στον τόνο των ποιημάτων της, σε ένα μόνιμα διαλεκτικό παιχνίδισμα. Αναγνωρίζοντας την απόλυτη πρωτοκαθεδρία του αισθητικού στοιχείου, η Sophia συνεργάσθηκε με συγγραφείς και καλλιτέχνες ποικίλων ιδεολογιών, αντιλήψεων και στάσεων .

https://www.loc.gov/item/93842...

To μακράν σημαντικότερο δοκιμιακό έργο της Sophia φέρει τον τίτλο «Ο Νu na Antigüidade Clássica/Το γυμνό στην κλασική αρχαιότητα», του 1975. Φωτίζει θαυμάσια, μέσα από τις σκέψεις της για τον αρχαιοελληνικό κόσμο, τις αντιλήψεις της για κόσμο εν γένει, για τη ζωή και, κυρίως, για την ποίηση και την ποιητική της. Παραθέτουμε, λοιπόν, μερικά αποσπάσματα σχετικά με το δοκίμιο αυτό, προερχόμενα από ένα άρθρο της κόρης της ποιήτριας, της φιλολόγου Maria Andersen de Sousa Tavares, με τον τίτλο «A Natureza e a Arte em Sophia/Η Φύση και η Τέχνη στην Sophia», του 2022:

«Πολλά είναι αυτά που έχουν πλέον ειπωθεί σε σχέση με την θάλασσα ως έναν από τους ποιητικούς τόπους που κατέχουν τα πρωτεία στην ποίηση της Sophia. Tην θάλασσα ως τον τόπο καταγωγής μιας δέσμης εικόνων οι οποίες αποκρυσταλλώνουν και απηχούν κάποιες από τις κινητήριες δυνάμεις της ποιητικής της: έναν κόσμο στο ξεκίνημά του, ανέγγιχτο, έναν κόσμο σε αναταραχή και ανησυχία, κόσμο της απώλειας και της τραγωδίας, τον οποίο συχνά συναντάμε στην τρομακτική εικόνα του δύοντος ηλίου, όσο και κόσμο που είναι επί της ουσίας θετικός, ως η έκφραση μιας γαλήνιας μεγαλοσύνης, κατά κάποιο τρόπο. Συνοψίζοντας, η θάλασσα είναι πάντοτε η παρουσία ενός πρωταρχικού υλικού το οποίο γεννά εικόνες αξιοθαύμαστες ή ανησυχητικές.

Αρκεί κανείς ακολουθήσει την γεμάτη αντιθέσεις φλέβα που διατρέχει και κυριαρχεί στη μαγεία ή την φρίκη της απεικόνισης των δυνάμεων του κόσμου, ειδικά του λεγόμενου φυσικού κόσμου, για να κατανοήσει τον συμβολικό συσχετισμό τους με τις ελληνικές μορφές ―μύθους, αφηγήσεις, ήρωες, θεούς, γλυπτές αναπαραστάσεις―̶ κατά την Sophia. «Θεωρώ ότι η αρχική ανακάλυψη του ελληνικού κόσμου έγινε μέσω της ανάγνωσης των μεγάλων Γερμανών ποιητών, η επίδραση των οποίων έχει αφήσει ίχνη τα οποία συναντά κανείς διαχρονικά στο έργο της. Τα πρώτα ποιήματα, πραγματευόμενα κλασικά θέματα της ιστορίας και της μυθολογίας, ενεργοποιούν και ενσωματώνουν στην ποιητική της Sophia μια μακρά δυτική λυρική κληρονομιά, η οποία και θα παραμείνει ενσωματωμένη, ενόσω θα μεταπλάθεται ακολουθώντας την ποιητική της δημιουργία.

Στο βιβλίο O Nu na Antigüidade Clássica/Το γυμνό στην κλασική αρχαιότητα, στο 3^ο κεφάλαιο, με τίτλο «Ο Lugar»/«Ο Τόπος», η Sophia προβαίνει σε μια δήλωση που παραπέμπει στον τόπο (locus) της ποίησής της: «Η ελληνική γη είναι ένας τόπος συνάρθρωσης και συμφιλίωσης των αντιθέσεων». Ενώ παρακάτω του αποδίδει ένα γνώρισμα το οποίο, σε ένα πολύ παλαιό κείμενο —(βρέθηκε στα σπαράγματα του έργου της, στμ)—, χαρακτηριζόταν ως το πρωταρχικό συναίσθημα απέναντι στον κόσμο: «έναν τόπο έκστασης και πανικού». Να γιατί η ελληνική μυθολογία, οι αφηγήσεις και οι τραγωδίες της παρουσιάζονται στην ποίησή της ως μια στιβαρή περιγραφή του κόσμου.
Στο 6^ο κεφάλαιο του ίδιου βιβλίου, με τίτλο «Oi Kouroι/ Οι Κούροι», η Sophia παραπέμπει στην «αρμονία των αντιθετικών δυνάμεων», αναφέροντας ως παραδείγματα τις αντιθέσεις “χάους και κόσμου, φύσης και γεωμετρίας, Απόλλωνος και Διονύσου, υπερβολικής αναστάτωσης και μέτρου”. Ενώ, επί τη ευκαιρία, παραθέτει τα λόγια του σύγχρονού της ποιητή Γιώργο Σεφέρη σχετικά με τους Δελφούς, ανακαλύπτοντας σε αυτά, καταπώς φαίνεται, και τον δικό της τρόπο διατύπωσης: «Στην αρχή ήταν ο θυμός της γης. Έπειτα ήρθε ο Απόλλων και σκότωσε τον χθόνιο δράκοντα, τον Πύθωνα. Τον άφησαν να σαπίσει. Λένε πως από εκεί προέρχεται το πρώτο όνομα των Δελφών, Πυθώ (ρίζα πυθ = σαπίζω). Σ’ ένα τέτοιο λίπασμα ρίζωσε και φούντωσε η δύναμη του Θεού της αρμονίας, του φωτός και της μαντικής. Ο μύθος μπορεί να σημαίνει πως οι σκοτεινές δυνάμεις είναι το προζύμι για το φως· πως όσο πιο έντονες είναι τόσο πιο βαθύ γίνεται το φως όταν τις κυριαρχήσει. Και συλλογίζεται κανείς πως, αν το τοπίο των Δελφών πάλλει από μια τέτοια εσωτερική μαρμαρυγή, είναι γιατί δεν υπάρχει ίσως γωνιά στη γη μας που να ζυμώθηκε τόσο πολύ από τις χθόνιες δυνάμεις κι από το απόλυτο φως».
Έτσι λοιπόν, στις μορφές της ελληνικής μυθολογίας, η Sophia βρίσκει σύμβολα που της επιτρέπουν να μιλά για τον εαυτό της, για την αίσθηση εκμηδένισης μπροστά στις μεγάλες Ερινύες, για την δύναμη της θετικής παρόρμησης, τόσο χαρακτηριστική στην περίπτωσή της. Υπάρχουν ποιήματα στα οποία η ποιήτρια δείχνει να εκμηδενίζεται μπροστά στη δύναμη που έχει ο Πύθων ως σύμβολο, ο σαπρός, όπως συμβαίνει και στο παρακάτω απόσπασμα:

Ξανά στους Δελφούς ο Πύθων αναδύεται
Από τα βάθη του προαιώνιου ύπνου
Οι αετοί πετάξανε μακριά
Μονάχη η μπρούτζινη φωνή του μελισσιού βουίζει στην βουνοπλαγιά
Από σύννεφα μαύρα και νοσηρά καλοκαίρια ο Πύθων αναδύεται
Η φυσική θεία τάξη έχει διαταραχθεί
Ξανά μεγαλώνει η δύναμη του τέρατος
Ξανά μεγαλώνει η δύναμη του «Σαπρού»
^{(DUAL/ ΔΥΑΔΙΚΟ, 1972)}
Στην δε ποιητική συλλογή O Crepúsculo dos Deuses/ Το λυκόφως των θεών έχουμε, από τη μια, την αναπόληση του ελληνικού κόσμο ως του φωτεινού εκείνου κέντρου στον οποίο έχουν ηττηθεί όλα τα τέρατα, και, από την άλλη, την Σίβυλλα να προαναγγέλλει την καταστροφή και το κενό:

Χαμόγελο κατάπληξης βλάστησε στα νησιά του Αιγαίου
Και ο Όμηρος έκαμε να ανθίσει μενεξελί το πέλαγος
Ο Κούρος προχώρησε ένα βήμα ακριβώς
Η ωχρότητα της Αθηνάς τρεμόσβησε στη μέρα

Τότε το φως των θεών νίκησε όλα τα τέρατα στα αετώματα όλων των ναών
Και προς τα βάθη της αυτοκρατορίας τους οπισθοχώρησαν οι Πέρσες

Γιορτάζουμε τη νίκη: ο ζόφος
Απόμεινε έκθετος και θυσιάστηκε σε λευκές αυλές μεγάλες
Η βραχνή φωνή του χορού εξάγνισε την πόλη
(…)
Να όμως που έσβησαν
Οι αρχαίοι θεοί ήλιοι στο εσωτερικό των πραγμάτων
Να όμως που διανοίχθηκε το κενό που χωρίζει τα πράγματα
Είμαστε αλλόφρονες από την απουσία απορροφημένοι από την απουσία
Και η Σίβυλλα αποκρίθηκε στους αγγελιοφόρους του Ιουλιανού:

«Εἴπατε τῷ βασιλεῖ χαμαῖ πέσε δαίδαλος αὐλά.
Οὐκέτι Φοῖβος ἔχει καλύβην, οὐ μάντιδα δάφνιν, οὐ παγάν λαλέουσαν, ἀπέσβετο καἰ λάλον ὕδωρ»

^{(GEOGRAFIA/ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ, 1967)}

Ακόμη, στο έργο της Το γυμνό στην κλασική αρχαιότητα περιγράφεται ένα είδος κινητικής κατάστασης στην οποία η φυσική κίνηση απεικονίζει σχεδιαστικά μιαν άλλη, πολιτισμική (….): “Ο Κούρος της Μήλου είναι ο αναδυόμενος άνθρωπος (…) Σύμφωνα με τον νόμο της μετωπικής απεικόνισης, προχωρεί κάνοντας μόνο ένα βήμα. Όμως τούτο το βήμα αφήνει πίσω του τον ταραγμένο κόσμο που διακατέχεται από τον αρχέγονο τρόμο, τον κόσμο στον οποίο οι θεοί είναι τσακάλια και ερπετά, τον κόσμο των σκοτεινών θεών και θεαινών που καταβροχθίζουν τον άνθρωπο ”».

ΤΟ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΚΑΙ Η ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ

Την προετοιμασία του εργαστηρίου συντόνισε ο μεταφραστής και διερμηνέας Νίκος Πρατσίνης, σε συνεργασία με τον φιλόλογο Χρήστο Κωτσακόπουλο, από τον Πολιτιστικό Τομέα της Πρεσβείας. Από τα άτομα που συμμετείχαν, κάποια διέθεταν επαγγελματική εμπειρία στη μετάφραση, αρκετά όχι. Είχαν, τα περισσότερα, ως μητρική γλώσσα την ελληνική ενώ, παράλληλα, τα περισσότερα διέθεταν υψηλό επίπεδο γνώσης της πορτογαλικής γλώσσα. Είχαν ήδη εργαστεί μεταφράζοντας ατομικά τα ποιήματα, τα οποία είχαν λάβει εκ των προτέρων. Στην ανάγνωση για την κατανόηση/ερμηνεία των ποιημάτων συνέβαλε ουσιαστικά η Πορτογαλίδα φιλόλογος Ana Maria Soares, καθηγήτρια στο ΕΚΠΑ. Κατά τη διάρκεια των δύο ωρών του εργαστηρίου παρουσίασαν τις εκδοχές τους, οι οποίες συζητήθηκαν διεξοδικά, και οι συμμέτέχοντες αντάλλαξαν παρατηρήσεις μεταξύ τους, καθώς και με τον διευθύνοντα την διεξαγωγή του εργαστηρίου μεταφραστή, διερμηνέα και καθηγητή μετάφρασης Νίκο Πρατσίνη με στόχο μια «τελική εκδοχή». Για κάποια ποιήματα, για τα οποία δεν υπήρχε χρόνος για ομαδική μετάφραση, οι συμμετέχοντες έδωσαν τις εκδοχές τους τις οποίες επεξεργάσθηκε ο Ν. Πρατσίνης. Επίσης, τα δύο τελευταία ποιήματα, δηλ. «Τα αγάλματα», «Μεσημέρι», καθώς και τα αποσπάσματα από το έργο «Η Φύση και η Τέχνη στην Sophia» είναι μεταφρασμένα από τον Ν. Πρατσίνη για δίγλωσση έκδοση που πραγματοποίησε το Panteão Nacional της Πορτογαλίας ).

Στο βαθμό που κάθε ανάγνωση ενός λογοτεχνικού έργου, ειδικότερα δε ενός ποιήματος, οδηγεί και σε μια διαφορετική πρόσληψή του, οι προσεγγίσεις πολλών ατόμων σε μια ομαδική μετάφραση αναδεικνύουν, στο μέτρο του δυνατού, περισσότερες πτυχές του στο μελλοντικό αναγνώστη της. Επισημαίνουμε ακόμη πως ένας ακόμη στόχος του εργαστηρίου αυτού, καθώς και κάποιων άλλων που προηγήθηκαν, ήταν να γίνει κάπως γνωστή και στην Ελλάδα η ποιητική ή πεζογραφική παραγωγή σημαντικών Πορτογάλων λογοτεχνών, συνήθως άγνωστων.
Η εν λόγω πρωτοβουλία, εκπαιδευτικού και πολιτιστικού χαρακτήρα, μέσω της διοργάνωσης εργαστηρίου ομαδικής μετάφρασης, είχε την υποστήριξη του Ινστιτούτου Καμόενς (Camões, I.P.), το οποίο στόχο του έχει την προώθηση της πορτογαλικής γλώσσας παγκοσμίως, καθώς και της πορτογαλόφωνης λογοτεχνίας. Από τη θέση αυτή, όλοι οι συντελεστές του εργαστηρίου ευχαριστούμε το Ι.Κ. Το εργαστήριο αυτό ομαδικής μετάφρασης, που εντάσσεται σε μια σειρά παρόμοιων δράσεων, οφείλει πάρα πολλά και στον Αναπληρωτή Επικεφαλής της Αρχής της Πρεσβείας, τον Tiago Carvalho. 

Νίκος Πρατσίνης