Άγιος Βασίλης: εμπιστευτικό

Αποτελεί την πιο αναγνωρίσιμη φιγούρα των εορτών στη σύγχρονη κουλτούρα, με πρωταγωνιστικό ρόλο στην ιστορία, τη λογοτεχνία, τη διαφήμιση κ.λπ. Είναι όμως μόνο ένας ο Άγιος Βασίλης, ή κυκλοφορούν διάφοροι άλλοι «εαυτοί» του; Έρχεται από την Καισάρεια, ή από τη Λαπωνία; Εορτάζεται τα Χριστούγεννα ή την Πρωτοχρονιά; Τέλος, το πιο επίμαχο: Πρόκειται για λαϊκοθρησκευτική δοξασία, ή υπάρχει πραγματικά; Η ιστορία του χάνεται στο βάθος των αιώνων. Εν αρχή ην ο άγιος, ή μάλλον οι άγιοι — δύο στον αριθμό, ένας για τους Έλληνες και ένας για όλους τους άλλους ομόθρησκους. Από τη μια υπάρχει ο δικός μας Άγιος Βασίλειος, ο φιλάνθρωπος επίσκοπος και ένας από τους Τρεις Ιεράρχες. Από την άλλη στέκεται, ο Άγιος Νικόλαος, αρχιεπίσκοπος Μύρων, προστάτης παιδιών και ναυτικών, που ανέλαβε τον ίδιο ρόλο σε διεθνές πεδίο. Ως παραλλαγή και γεωγραφική προέκταση προστίθεται ο αμερικανοποιημένος Santa Claus. Εκείνος ήταν που επιβλήθηκε τελικώς ως εικόνα, χάρη (και) σε μια κλασική διαφήμιση της Κόκα Κόλα. Ο Santa Claus, που αντιστοιχεί στον Άγιο Νικόλαο, επισκέπτεται τα σπίτια τα Χριστούγεννα, αφού η μνήμη του Αγίου εορτάζεται στις 6 Δεκεμβρίου, ενώ στην Ελλάδα τον υποδεχόμαστε, γνωστόν τοις πάσι, Πρωτοχρονιά, ημέρα της εορτής του Αγίου Βασιλείου.

Τα παραπάνω είναι λίγο πολύ γνωστά. Σχετικά με τον τόπο διαμονής του, όμως, τα πράγματα περιπλέκονται. Πού ακριβώς κατοικοεδρεύει; Στην Καισάρεια της Μικράς Ασίας, απ’ όπου (σύμφωνα με τα κάλαντα), έρχεται ο Άγιος Βασίλης; Από τα Πάταρα της Λυκίας, όπου γεννήθηκε ο Άγιος Νικόλαος; Ή μήπως από το Βόρειο Πόλο, τόπο κατοικίας του Santa Claus, που αποτελεί μετεξέλιξη του Αγίου Νικολάου; Αν μείνουμε στον τελευταίο και αναζητήσουμε το ακριβές στίγμα του στην αχανή έκταση του Βορείου Πόλου, το πράγμα μπερδεύεται περισσότερο. Αρχικά προκύπτει η Λαπωνία. Μετά, όλες οι Σκανδιναβικές χώρες που διεκδικούν αυτή την τιμή. Τέλος, ο Καναδάς με ένα ισχυρό επιχείρημα. Σύμφωνα με την ταχυδρομική υπηρεσία της χώρας, ο διάσημος παππούς βρίσκεται στην καναδική δικαιοδοσία, με ταχυδρομικό κώδικα H0H0H0 που παραπέμπει στο γνωστό γέλιο του. Στην Αμερική, ο Άγιος Νικόλαος έφτασε με τους Ολλανδούς αποίκους, που εγκαταστάθηκαν στην περιοχή της Νέας Υόρκης (πρώτη ονομασία της πόλης: Νέο Άμστερνταμ). Από Sinter Klaas έγινε Santa Claus και κηρύχθηκε προστάτης Άγιος της Νέας Υόρκης. Το γενεαλογικό του δέντρο, ωστόσο, πηγαίνει πολύ πίσω με ρίζες στην Ευρώπη. Διάφορες εκδοχές του που εμφανίστηκαν στο πέρασμα των αιώνων, ήταν αλλόκοτες και συχνά απειλητικές για τα άτακτα παιδιά. Στη βόρεια Ευρώπη έγινε συγκερασμός του Αγίου με μια σκανδιναβική θεότητα, τον Όντιν, που διέθετε πλούσια γενειάδα και πετούσε καβάλα σε ένα οκτάποδο άλογο. Από το ιπτάμενο άλογο στους επίσης ιπτάμενους ταράνδους (ή ελάφια στην άλλη γνωστή παραλλαγή) που σύρουν το έλκηθρο, η απόσταση ήταν λίγες κατσίκες. Σύμφωνα με μια άλλη εκδοχή που διαδόθηκε στη Σουηδία, ο Άγιος δεν ήταν επί της ουσίας άγιος, αλλά ένα χαρούμενο ξωτικό που παρέδιδε δώρα με ένα έλκηθρο που έσυραν —επίσης ιπτάμενες— κατσίκες. Τη σύγχυση επέτειναν οι διάφορες ονομασίες του. Είναι ο «Πατέρας των Χριστουγέννων» (Father Christmas) για τους Άγγλους, καθώς και για τους Γάλλους (Père Noëlle). Για τους Ολλανδούς είναι ο Sinter Klaas, συντομευμένη μορφή του Sint Nikolaas (Άγιος Νικόλαος στα ολλανδικά). Η λίστα περιλαμβάνει ακόμα τον Weihnachtsmann των Γερμανών, τον Kris Kringle των Ελβετών και αρκετούς άλλους, δημιουργώντας πολυκοσμία στην επίζηλη θέση. Σαν να μην έφταναν όλοι αυτοί, μια γυναικεία μορφή παρεμβάλλεται ανάμεσά τους. Είναι μια γριά και άσχημη μάγισσα, ιταλικής καταγωγής, που ονομάζεται Befana (λεξιλογική παραφθορά των Θεοφανείων). Ως γνήσια μάγισσα προτιμά αντί του έλκηθρου να καβαλάει σκουπόξυλο, μοιράζοντας τα δώρα της σε διαφορετικούς αποδέκτες: γλυκίσματα καραμέλες και δωράκια για τα καλά παιδιά, κάρβουνα ή σκόρδα για τα άτακτα. Ο τρόπος εισόδου της στα σπίτια είναι παρόμοιος: από την καμινάδα. Αν για αυτή τη λιπόσαρκη μάγισσα δεν υπάρχει πρόβλημα καθόδου από την καπνοδόχο, για τον Άγιο Βασίλη παραμένουν αναπάντητα δύο ερωτήματα: Δεν γνωρίζουμε πώς τα καταφέρνει στο μπες-βγες, δεδομένης της μεγάλης κοιλιάς του, ούτε πώς διατηρεί πεντακάθαρη τη στολή του από την αιθάλη των τοιχωμάτων. Σε κάθε περίπτωση, η παλαιά παραδοσιακή μέθοδος εισόδου-εξόδου έχει δεχτεί στις μέρες μας ισχυρό πλήγμα, καθώς οι καπνοδόχοι έχουν μειωθεί σημαντικά παραχωρώντας τη θέση τους στα σύγχρονα συστήματα κλιματισμού.

Διαφορές εντοπίζονται επίσης στον ενδυματολογικό κώδικα και στη γενικότερη εμφάνισή του. Ο Άγιος Βασίλειος, στην αυθεντική του μορφή, εικονίζεται με μαύρα γένια και φορά ένα σκούρο φτωχικό ράσο. Αντίθετα, ο Άγιος Νικόλαος έχει περιγραφεί με πολλούς, ενίοτε ασυνήθιστους τρόπους: από κάποιον που φορά μπλε τριγωνικό καπέλο, κόκκινο γιλέκο και κίτρινες κάλτσες, μέχρι κάποιον άλλο με πλατύγυρο καπέλο και στολή με τεράστια φλαμανδικά μανίκια. Στο πέρασμα των χρόνων όλες αυτές οι εκδοχές συνοψίστηκαν στη γνώριμη φιγούρα με την κόκκινη στολή, τη λευκή γενειάδα, τη μεγάλη κοιλιά και το φορτωμένο σάκο. Μια εμφάνιση που έχει γίνει πλέον καθολικά αποδεκτή, αν και σε κάποιους προκαλεί δεύτερες σκέψεις. Ο Αμερικανός τραγουδιστής της φολκ, Άρλο Γκάθρι, δεν δίστασε να τις εκφράσει: «Ο Άγιος Βασίλης φοράει κόκκινο ρούχο, πρέπει να είναι κομμουνιστής. Έχει γενειάδα και μακριά μαλλιά, πρέπει να είναι ειρηνιστής. Επίσης, τι βάζει στην πίπα που καπνίζει;»

Μόλις στα τέλη του 19^ου αιώνα, η εικόνα του Άγιου Βασίλη τυποποιήθηκε στη μορφή που την ξέρουμε: ντυμένος στα κόκκινα με άσπρη γούνα, λευκή γενειάδα, πάνω σε ένα ιπτάμενο έλκηθρο που το σύρουν τάρανδοι –ή ελάφια. Ένας από τους πρώτους καλλιτέχνες που καθόρισε τη σύγχρονη εικόνα του Άγιου Βασίλη ήταν ο Τόμας Ναστ. Πολιτικός γελοιογράφος, κατά τα λοιπά, θεωρούμενος από πολλούς ως ο «Πατέρας της αμερικανικής γελοιογραφίας», δημιούργησε ένα σκίτσο που ήταν προπομπός της σύγχρονης, παγκοσμιοποιημένης εικόνας. Η γελοιογραφία του Ναστ, που δημοσιεύτηκε στις 3 Ιανουαρίου 1863 στο Harper’s Weekly, τον απεικόνιζε ως ένα στρουμπουλό, εύθυμο γέρο, με πλούσια λευκή γενειάδα, να κρατά ένα σάκο φορτωμένο με παιχνίδια για τα παιδιά. Αυτή η εικόνα έγινε περισσότερο δημοφιλής τη δεκαετία του ’30, μέσα από μια χριστουγεννιάτικη διαφήμιση της Κόκα Κόλα. Ο Αμερικανός, σκανδιναβικής καταγωγής, Χάντον Σάντμπλομ ήταν εκείνος που δημιούργησε την τελεσίδικη εικόνα. Ένας συνταξιούχος φίλος του σχεδιαστή, ο ευτραφέστατος Λου Πρέντις, ποζάρισε ως μοντέλο για τον Άγιο Βασίλη. Μετά το θάνατο του Πρέντις, ο Σάντμπλομ συνέχισε απτόητος χρησιμοποιώντας τον εαυτό του ως μοντέλο. Η δημοτικότητα της συγκεκριμένης εικόνας γέννησε διάφορους αστικούς μύθους, όπως ότι ο Άγιος Βασίλης είναι εφεύρημα της Κόκα Κόλα, ή ότι φοράει κόκκινα και άσπρα προωθώντας τα χρώματα του αναψυκτικού.

Στο ερώτημα αν πρόκειται για λαϊκοθρησκευτική δοξασία, ή αν υπάρχει πραγματικά ο συμπαθής παππούς, η απάντηση μάλλον έχει δοθεί με μια ανώνυμη ρήση: «Υπάρχουν τρία στάδια του ανθρώπου: Πιστεύει στον Άγιο Βασίλη. Δεν πιστεύει στον Άγιο Βασίλη. Είναι ο Άγιος Βασίλης.» Πολλοί, εντούτοις, δεν νοιάζονται πια για τον Άγιο Βασίλη γιατί νομίζουν ότι είναι απλώς ένας μύθος. Για ορισμένους, η άποψη αυτή έγινε δυσάρεστη βεβαιότητα. Η διάσημη ηθοποιός, τραγουδίστρια και χορεύτρια, Σίρλεϊ Τεμπλ, που χαρακτηρίστηκε ως το παιδί-θαύμα του Χόλιγουντ, έγραψε στην αυτοβιογραφία της: «Στα έξι μου χρόνια έπαψα να πιστεύω στον Άγιο Βασίλη. Η μητέρα μου με πήγε να τον δω σε ένα πολυκατάστημα και εκείνος μου ζήτησε αυτόγραφο.» Για κάποιους άλλους, οι σοβαρές αμφιβολίες περί της ύπαρξης του Αγίου εδράζονται σε διαφορετικά δεδομένα. Στο βιβλίο του Santa Claus – A Biography, ο Τζέρι Μπόουλερ καταχώρισε το ακόλουθο σύνθημα γραμμένο σε ένα τοίχο του Χάρλεμ: «Ποτέ δεν πίστεψα στον Άγιο Βασίλη γιατί ήξερα ότι κανένας λευκός δε θα ερχόταν στη γειτονιά μου όταν πέσει το σκοτάδι». Όσοι στις μέρες μας επιμένουν να αρνούνται την ύπαρξή του, πιθανότατα δεν έχουν ακούσει ότι το όνομα του Αγίου αφαιρέθηκε από την ετήσια λίστα Φορμπς με τους πλουσιότερους φανταστικούς χαρακτήρες (δες: https://www.hartismag.gr/hartis-33/komiks/oi-xartinoi-kroisoi). Ο λόγος ήταν ότι οι συντάκτες αυτής της πρωτότυπης λίστας έλαβαν πάρα πολλά μηνύματα από θυμωμένους αναγνώστες, που ισχυρίζονταν ότι είναι πραγματικός. «Αφού λάβαμε υπόψη τα φυσικά αποδεικτικά στοιχεία – τα παιχνίδια που παραδόθηκαν, τα γλυκά στο τραπέζι που είχαν φτιαχτεί για αυτόν και καταβροχθίστηκαν», εξήγησαν, «αισθανθήκαμε ότι ήταν πιο σωστό να τον αφαιρέσουμε από τη συγκεκριμένη λίστα.»

Σχετικά με τα περιουσιακά στοιχεία του Αγίου, υπάρχει μια έντονη συζήτηση στο ποιος πρέπει να είναι ο μισθός για τις υπηρεσίες που προσφέρει. Αξίζει μισθό ο Άγιος Βασίλης – ο πραγματικός Άγιος Βασίλης και όχι οι χιλιάδες μιμητές του στα εμπορικά κέντρα και στους πολυσύχναστους δρόμους; Και αν ναι, σε τι ποσό κυμαίνεται; Οι συντάκτες της ιστοσελίδας Insure.com προσπάθησαν να υπολογίσουν τα έσοδά του από αυτή τη δουλειά. Για να το πετύχουν χρησιμοποίησαν δεδομένα μισθών από το αμερικανικό Γραφείο Στατιστικών Εργασίας, που μετρά τις αλλαγές των τιμών και την παραγωγικότητα. Η πιο αισιόδοξη εικασία των συντακτών της μελέτης είναι 140.000 δολάρια ετησίως (για δουλειά λίγων, επί της ουσίας, ημερών). Απ’ ό,τι προέκυψε, δεν συμφώνησαν όλοι με το πόρισμα. Μια νεότερη έρευνα της ίδιας ιστοσελίδας διαπίστωσε ότι το 38% των ερωτηθέντων πίστευε ότι ο Άγιος Βασίλης παρέχει τις υπηρεσίες του αφιλοκερδώς, ενώ το 29% βρισκόταν στην αντίθετη άκρη, πιστεύοντας ότι κερδίζει περίπου 1,8 δισεκατομμύρια δολάρια το χρόνο. Μια μικρότερη ομάδα, του 17%, θεώρησε ότι πρέπει να βγάζει κάτι λιγότερο από 100.000 δολάρια και ένα 16% ότι ο μισθός του κυμαίνεται από 100.000 – 200.000 δολάρια. Τέτοια προκλητικά νούμερα δεν μπορούσαν να μείνουν αναπάντητα. Ο γελοιογράφος και σχεδιαστής κόμικς, Τομ Άρμστρονγκ, δεν χαρίστηκε στο γελαστό παππού, σχολιάζοντας με τα ακόλουθα λόγια τις δραστηριότητές του: «Για να δούμε αν έχω καταλάβει καλά τη δουλειά του. Λέτε ότι δεν έχει καμία αξιοσημείωτη πηγή εισοδήματος και ότι πετάει σε πόλεις όλου του κόσμου υπό την κάλυψη του σκότους. Είστε σίγουροι ότι αυτός ο τύπος δεν ξεπλένει χρήματα από παράνομες δραστηριότητες;»

Ένα άλλο, διόλου δευτερεύον ερώτημα αφορά το μεταφορικό του μέσο. Είναι το έλκηθρό του το πιο γρήγορα όχημα που κατασκευάστηκε ποτέ; Την απάντηση δίνουν οι αριθμοί. Υπολογίζεται ότι υπάρχουν περίπου 2,1 δισεκατομμύρια παιδιά στον κόσμο, κατά μέσο όρο 2,5 παιδιά ανά νοικοκυριό. Αυτό σημαίνει ότι πρέπει να κάνει δισεκατομμύρια στάσεις στη μεγάλη του βραδιά, αλλά και 24 ώρες για να ολοκληρώσει το δρομολόγιο πριν το ξημέρωμα των Χριστουγέννων — ή της Πρωτοχρονιάς. Έχει υπολογιστεί ότι για να φτάσει σε κάθε σπίτι στην ώρα του, το έλκηθρο πρέπει να κινείται με ταχύτητα 2.897 χιλιομέτρων το δευτερόλεπτο. Αρκεί να συγκρίνουμε αυτό το στοιχείο με την επίδοση του διαστημικού σκάφους Juno της NASA, που θεωρείται το ταχύτερο ανθρωπογενές αντικείμενο και πιάνει τα 64.373 χιλιόμετρα ανά δευτερόλεπτο. Αν, λοιπόν, ο Άγιος θέλει να βελτιώσει τις επιδόσεις του χρειάζεται πολύ περισσότερους από τους εννέα ταράνδους που σύρουν το έλκηθρό του. Πέρα από την ταχύτητα όμως, είναι και η αντοχή των ζώων. Κάθε χρόνο χρειάζεται να μεταφέρουν τουλάχιστον 400.000 τόνους παιχνιδιών, για όλα τα παιδιά στα οποία ο Άγιος Βασίλης υποσχέθηκε δώρα. Για να τα καταφέρει θα πρέπει να αυξήσει κατά πολύ την ιπποδύναμη —ή μάλλον, τη δύναμη των ταράνδων— του μεταφορικού μέσου. Σύμφωνα με τους πιο μέτριους υπολογισμούς, θα χρειάζονταν τουλάχιστον 360.000 ιπτάμενοι τάρανδοι για να καταφέρουν να απογειώσουν ένα έλκηθρο με τόσο βάρος. Μιλώντας για βάρος, προκύπτει αναγκαστικά το ζήτημα της διατροφής και τα —περιττά— κιλά του Άγιου Βασίλη. Στις Ηνωμένες πολιτείες και στον Καναδά, τα παιδιά παραδοσιακά αφήνουν στον Άγιο ένα ποτήρι γάλα και ένα πιάτο μπισκότα. Στη Βρετανία και στην Αυστραλία αφήνουν ένα ποτήρι σέρι, ή μπίρα. Στη Δανία, στη Νορβηγία και στη Σουηδία υπάρχει η συνήθεια να του αφήνουν γλυκά με ζάχαρη και κανέλα. Στην Ιρλανδία είναι δημοφιλές να τον κερνάνε με ένα ποτήρι Γκίνες, εορταστική πουτίγκα και κρεατόπιτα. Στα καθ’ ημάς, τον περιμένουν κουραμπιέδες, μελομακάρονα και το δικό του κομμάτι από τη βασιλόπιτα.

Ο Άγιος Βασίλης λατρεύεται από τα παιδιά όλου του —δυτικού— κόσμου, αλλά θα μπορούσε να δίνει το κακό παράδειγμα όσον αφορά τη σωματική του υγεία. Σύμφωνα με Βρετανούς γιατρούς, αιώνες κατανάλωσης ποτών, φαγητών και γλυκισμάτων, σε συνδυασμό με το ξενύχτι στις νυχτερινές του βάρδιες, θα μπορούσαν να θέσουν σε σοβαρό κίνδυνο την υγεία του. Η εμφανής παχυσαρκία μπορεί να οδηγήσει σε πολλά προβλήματα, όπως υπέρταση, διαβήτη, ηπατική νόσο, ακόμα και καρκίνο. Σύμφωνα με το Βασιλικό Κολλέγιο Γενικής Ιατρικής (RCGP), έναν επαγγελματικό σύλλογο ιατρών στο Ηνωμένο Βασίλειο, το περιβάλλον της εργασίας του εγκυμονεί κινδύνους. Στη διάγνωσή τους οι επιστήμονες επισημαίνουν ότι το να πίνεις μια δόση σέρι ή ένα ποτήρι μπύρας σε κάθε σπίτι, μέσα σε μια νύχτα, αποτελεί μια σοβαρή περίπτωση υπερβολικής κατανάλωσης αλκοόλ, ιδιαίτερα επικίνδυνη για την υγεία. «Ανησυχούμε ότι με τα χρόνια πιθανότατα ανέπτυξε σημαντικό εθισμό», αναφέρουν στην τεκμηριωμένη ανακοίνωσή τους. «Εάν αυτό αφεθεί χωρίς θεραπεία, θα μπορούσε να οδηγήσει σε δυσλειτουργία του ανοσοποιητικού συστήματος, κίρρωση του ήπατος, παγκρεατίτιδα ή εγκεφαλική βλάβη, για να μην αναφέρουμε την κακή επιδερμίδα και την έντονη κακοσμία του σώματος.»

Η υπερβολική κατανάλωση αλκοόλ, προφανώς για να μην κακοκαρδίσει τα παιδιά που τον φιλεύουν, έχει συνέπειες. Το ιατρικό σκεπτικό δεν αφήνει αμφιβολίες: «Το ανθρώπινο σώμα μπορεί να επεξεργάζεται μόνο μια μονάδα αλκοόλ την ώρα, πράγμα που σημαίνει ότι η κατάχρηση θα μπορούσε να οδηγήσει πολύ εύκολα τον Άγιο Βασίλη σε κατάσταση μέθης», έγραψε η πρόεδρος του ιατρικού συλλόγου Έλεν Στόουκς Λάμπαρντ. «Αυτό όχι μόνο αυξάνει την πιθανότητα να γλιστρήσει στο χιόνι με κίνδυνο σοβαρού κατάγματος, ή να μπερδέψει τα δώρα. Θα μπορούσε να οδηγήσει σε μακροχρόνια προβλήματα που επηρεάζουν τη διάθεση και την ψυχική του υγεία.» Θεωρείται δεδομένο ότι ο Άγιος Βασίλης βιώνει πολύ εργασιακό άγχος, καθώς και στέρηση ύπνου την εβδομάδα πριν τα Χριστούγεννα — ή την Πρωτοχρονιά. Κατόπιν, είναι και η ζωή που κάνει. Δεν γνωρίζουμε αν ο ταξιδιάρης παππούς έχει μια σύντροφο να τον περιμένει στο σπίτι. «Η μοναξιά και η κοινωνική απομόνωση», συμπεραίνει η ιατρική ανακοίνωση, «μπορεί να είναι εξίσου επιζήμια για την ευεξία του, προκαλώντας χρόνια πάθηση.» Το μεγαλύτερο, πάντως, πρόβλημα που αντιμετωπίζει στις μέρες μας ο Άγιος Βασίλης δεν είναι οργανικό, είναι περιβαλλοντικό. Η κλιματική αλλαγή, λόγω της ανθρώπινης δραστηριότητας, διαρκώς επιδεινώνεται. Από το λιώσιμο των πάγων δεν κινδυνεύουν μόνο οι πολικές αρκούδες. Κινδυνεύει επίσης η κατοικία του Άγιου στο Βόρειο Πόλο, με συνέπεια να προστεθεί στα εκατομμύρια «κλιματικούς πρόσφυγες» σύμφωνα με την Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ.

_{(Οι γελοιογραφίες είναι ευγενική προσφορά του αρχείου της World Press Cartoon)}