Η σκόνη του χρόνου

Στην πρώτη, σύντομη περιγραφή που είχε δώσει ο Ανδρέας Εμπειρίκος για το –ανέκδοτο ακόμα– μυθιστόρημά του, ανέφερε: «Ο Μέγας Ανατολικός έχει για θέμα το παρθενικόν ταξείδιον του υπερωκεανείου Ανατολικός από την Αγγλίαν εις την Αμερικήν. Εκτός από τους ήρωας, ο ίδιος ο Ανατολικός είναι πρόσωπο του έργου συμβολικώς».

Ο «Μεγάλος Ανατολικός» υπήρξε θρύλος της ναυσιπλοΐας. Τόσο, ώστε να αποτελέσει πηγή έμπνευσης για το ομότιτλο μυθιστόρημα του Ανδρέα Εμπειρίκου. Το τροχήλατο ατμόπλοιο που είχε σχεδιάσει ο Isambard Kingdom Brunel, ένας από τους γίγαντες της μηχανικής του 19ου αιώνα, κατασκευάστηκε στα ναυπηγεία του Τάμεση και έκανε το παρθενικό του ταξίδι το 1858. Εννέα χρόνια, δηλαδή, πριν από τον απόπλου του στις σελίδες του Εμπειρίκου – και προς άλλη κατεύθυνση: για Αυστραλία το πραγματικό πλοίο, για Νέα Υόρκη η κατά Εμπειρίκον εκδοχή. Αλλά αυτά είναι απλές λεπτομέρειες στα χωρικά ύδατα της λογοτεχνίας.

Όταν ποντίστηκε ο «Μεγάλος Ανατολικός» αποτέλεσε το μεγαλύτερο επιβατικό πλοίο που είχε ναυπηγηθεί μέχρι τότε στον κόσμο. Με μήκος 692 πόδια (215 μέτρα), εκτόπισμα 18.195 τόνων και την εντυπωσιακή ύπαρξη 5 –διακοσμητικών– φουγάρων (που αργότερα μειώθηκαν σε 4) ανακηρύχθηκε, δικαίως, «βασιλιάς των ωκεανών».

Οι τεχνικές προδιαγραφές του πρωτοτύπου διατηρήθηκαν σχεδόν αυτούσιες στο μυθιστόρημα. Σύμφωνα με την περιγραφή του Ανδρέα Εμπειρίκου, το υπερωκεάνιο έχει μήκος 690 ποδιών και εκτόπισμα άνω των 25.000 τόνων. Ούτε αυτό, όμως, έχει ιδιαίτερη σημασία στον διάπλου των σελίδων. Εκείνο που παρουσιάζει ενδιαφέρον είναι η τύχη που επιφύλασσε η ζωή στο πραγματικό πλοίο. Μια τύχη αλλιώτικη από το αμέριμνο και φιλήδονο ταξίδι που περιγράφει το βιβλίο.

Το παρθενικό ταξίδι του «Μεγάλου Ανατολικού» ήταν επεισοδιακό. Μια έκρηξη κατά τη διάρκεια του ταξιδιού προς Αυστραλία υποχρέωσε τον καπετάνιο να επιστρέψει, κακήν-κακώς, με το πλοίο να οδηγείται στο Λίβερπουλ για επισκευές. Δύο χρόνια αργότερα ήταν ξανά αξιόπλοο και δρομολογήθηκε στη γραμμή Λίβερπουλ – Νέα Υόρκη, δικαιώνοντας (έστω και εκ των υστέρων) τη διαδρομή που περιέγραψε ο Ανδρέας Εμπειρίκος.

Ο «Μεγάλος Ανατολικός» συνέχισε το ίδιο δρομολόγιο για αρκετά χρόνια. Με αυτό το πλοίο, μάλιστα, ταξίδεψε ο Ιούλιος Βερν στην Αμερική, περιγράφοντας αργότερα τις εντυπώσεις του στο μυθιστόρημα «Πλωτή Πολιτεία». Η χρονιά που ταξίδεψε ο Βερν (1867) συμπίπτει με τη χρονιά που συμβαίνει το ταξίδι στο μυθιστόρημα (με αναχώρηση την 22α Μαΐου 1867). Στοιχείο που επιτρέπει στους πιο τολμηρούς να σκεφθούν την πιθανότητα παρουσίας, αν όχι και συμμετοχής, του μεγάλου Γάλλου συγγραφέα στο άκρως ερωτικό περιβάλλον που δημιούργησε ο Ανδρέας Εμπειρίκος.

Η κριτική χαρακτήρισε τον Μεγάλο Ανατολικό ως «μυθιστόρημα ερωτικής μυήσεως και αισθηματικής αγωγής». Κάτι ανάλογο, ωστόσο, δεν παρατηρήθηκε στο πραγματικό δρομολόγιο, ούτε έγινε κάποια σχετική αναφορά στο ημερολόγιο του πλοίου. Ακόμα και αν συνέβησαν τέτοια σκανδαλώδη περιστατικά, στην ακμή της Βικτωριανής εποχής, σίγουρα παρέμειναν μυστικά πίσω από κλειδωμένες καμπίνες.

Το μέλλον του «Μεγάλου Ανατολικού» ήταν διαφορετικό από εκείνο του μυθιστορηματικού alter ego. Η ελληνική λογοτεχνία εμπλουτίστηκε με ένα από τα τολμηρότερα βιβλία στην ιστορία της. Η αγγλική ναυσιπλοΐα με ένα από τα πιο πολυμορφικά πλεούμενα στην ιστορία της. Αφού λειτούργησε αρκετά χρόνια ως υπερωκεάνιο, ο «Μεγάλος Ανατολικός» χρησιμοποιήθηκε κατόπιν για την τοποθέτηση υποβρυχίων καλωδίων. Με αυτό το πλοίο, μάλιστα, έγινε η εγκατάσταση του πρώτου διατλαντικού τηλεγραφικού καλωδίου, συνδέοντας επικοινωνιακά την Ευρώπη με τη Βόρεια Αμερική.

Το τέλος του «Μεγάλου Ανατολικού» θα μπορούσε να αποτελέσει στόρι κάποιου άλλου, γλυκόπικρου μυθιστορήματος. Ο αλλοτινός βασιλιάς έχασε τον θρόνο του από τους νεότερους γίγαντες των ωκεανών και έγινε πλωτό μιούζικ χολ, διαπλέοντας στα παράλια της βορειοδυτικής Αγγλίας. Το 1889 διαλύθηκε και πουλήθηκε ως παλιοσίδερα, έχοντας συμπληρώσει 31 χρόνια ζωής σε θάλασσες και ωκεανούς.