Τάματα στη Μαντόνα

( Η ΣΚΟΝΗ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ )

Ο πίνακας έχει τη χρονολογία 1893 και εικονίζει κάποιο δραματικό περιστατικό: Ένα αερόστατο έχει πέσει στους πάγους που καλύπτουν τις κορυφές των Δυτικών Άλπεων, με τους διασωθέντες να υψώνουν τα χέρια και τα βλέμματά τους ως δέηση στον ουρανό, όπου δεσπόζει η μορφή της Παναγίας. Άλλος πίνακας, με χρονολογία 1923: Ένας χωρικός δέχεται ισχυρό λάκτισμα από κάποιο αφηνιασμένο άλογο. Στην κορυφή της σύνθεσης, η Παναγία, κρατώντας στην αγκαλιά της το θείο βρέφος, ευλογεί και σώζει τον πιστό από βέβαιο θάνατο. Τρίτος πίνακας, πολύ μεταγενέστερος (1978) και σε διαφορετικό εικαστικό στιλ: Στο πάνω μέρος του κάδρου, δίκην τίτλου, αναγράφεται: «Θεραπεία από ναρκωτικά». Στο κάτω μέρος, σε μορφή ρίμας, η λεζάντα ιστορεί: «Τα ναρκωτικά και το κρασί τον αρρώστησαν / αλλά τώρα υπηρετεί σαν γιατρός στο νοσοκομείο / Τα κλάματα δεν τον ωφέλησαν / τον έσωσε η προσευχή». Στα αριστερά εικονίζεται ο –πρώην– χρήστης, ενώ προσπαθεί να σηκωθεί από το έδαφος και να σταθεί ξανά στα πόδια του. Δεξιά, μια φωτογραφία του ίδιου κολλημένη στον καμβά. Το κολάζ συμπληρώνει η μορφή της Βρεφοκρατούσας, με ακτινοβόλο στέμμα, ως συνήθως στο πάνω μέρος της σύνθεσης,.

Οι πίνακες αυτοί αποτελούν ελάχιστο δείγμα από τη μεγάλη συλλογή παρόμοιων έργων, που φυλάσσονται στο παρεκκλήσι του καθεδρικού ναού του Τορίνο, την περίφημη Κονσολάτα (Παρηγορήτρια). Το μπαρόκ έργο του Γκουαρίνο Γκουαρίνι (1624-1683) έμελλε να γίνει θησαυροφυλάκιο λαϊκής έκφρασης της πίστης των Ιταλών για τις θαυματουργές επεμβάσεις της Παναγίας. Οι 2.350 πίνακες μικρών διαστάσεων που φυλάσσονται εκεί, καλύπτουν τους τοίχους από το πάτωμα μέχρι το ταβάνι, συνθέτοντας ένα μωσαϊκό μικροεπικαιρότητας φτιαγμένο από πίστη, παράδοση και λατρεία. Οι Ιταλοί ονομάζουν αυτούς τους πίνακες ex voto («δοθείσα υπόσχεση» στα λατινικά) και είναι τα δικά τους ιδιόμορφα τάματα στη Μαντόνα. Σε αντίθεση με την Ελλάδα, όπου τέτοιου είδους αφιερώματα αποτελούνται κυρίως από πρεσαριστές ή «χαρακτές» πλάκες τσίγκου, χαλκού, ή ευγενών μετάλλων, στη γειτονική Ιταλία τα τάματα είναι λαϊκές ζωγραφιές που εικονίζουν σωτήρια θαύματα στη ζωή των πιστών, φτιαγμένες κατά παραγγελία από λαϊκούς καλλιτέχνες,.

Η έκθεση στην Κονσολάτα δεν είναι η μοναδική του είδους στην Ιταλία. Παρόμοιες συλλογές φυλάσσονται στην εκκλησία της Μαντόνα ντελ Άρκο, στη Νόστρα Σινιόρα ντι Μπονάρια, στην Αλ Μόντε ντι Τσεζένα κ.ά. ‘Όμως, το παρεκκλήσι του καθεδρικού ναού του Τορίνο ξεχωρίζει διαθέτοντας το μεγαλύτερο αριθμό εκθεμάτων, με παλαιότερο όλων ένα τάμα του 1670. Στην κορυφή αυτού του πίνακα μια χειρόγραφη επιγραφή ορίζει το θαύμα: «Θεραπεία μιας δαιμονισμένης». Στο αρχείο της εκκλησίας υπάρχουν καταγραμμένα τα στοιχεία που προσκόμισε μαζί με το τάμα ο δωρητής και σύζυγος της «δαιμονισμένης». Εκεί αποκαλύπτεται ότι η Αντόνια Μαργκερίτα, σύζυγος Νομπεράσκα, είχα καταληφθεί από ένα δαιμόνιο και ήταν κλεισμένη στο σπίτι για οκτώ χρόνια. Η σωτηρία της ήρθε τον ένατο χρόνο, χάρη στην ευλογία της Παναγίας που εικονίζεται πάνω δεξιά στον πίνακα. Στην υπόλοιπη σύνθεση κυριαρχεί το δωμάτιο της «δαιμονισμένης», δοσμένο σε σκοτεινούς τόνους και με την ίδια ξαπλωμένη (ή δεμένη) στο κρεβάτι.

Εκτός από αυτό το σπάνιο δείγμα των αρχών το 18^ου αιώνα, τα περισσότερα προέρχονται από τον 19^ο και στον 20ό αιώνα. Σε όλα είναι παρούσα η Παναγία, συνήθως Βρεφοκρατούσα. Σχεδόν πάντα βρίσκεται στο πάνω μέρος της εικόνας, σπανίως σε χαμηλότερο σημείο και σε κάποιες ελάχιστες περιπτώσεις «τουμπαρισμένη» στο πλάι, επειδή έτσι βόλευε στη σύνθεση της εικόνας. Τα sui generis τάματα στη Μαντόνα αποτελούν πραγματικό θησαυρό για τους μελετητές της επονομαζόμενης «κουλτούρας της επιβίωσης», όπου διαφορετικοί αιώνες και ιστορικά γεγονότα, μαζί με στιγμιότυπα της ασημασιολόγητης καθημερινής ζωής, είναι παρόντα σε αυτά τα εικονογραφικά αναθήματα. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι πίνακες που αναφέρονται σε πολεμικά γεγονότα, όπως αναπαραστάσεις πεδίων μάχης (με τους διασωθέντες να προσφέρουν το τάμα), σκηνές βομβαρδισμών σε ζώνες αμάχων (εδώ υπερτερούν τα «οικογενειακά» έναντι των «ατομικών» ταμάτων) και παρόμοια γεγονότα που διαδραματίστηκαν στους δύο παγκόσμιους, καθώς και στους αποικιακούς πολέμους της Ιταλίας. Άλλοι πίνακες αναπαριστούν οδικά ατυχήματα, επιδημίες, ναυάγια, ατυχήματα σε εργασιακούς χώρους, δύσκολους τοκετούς, προβλήματα υγείας κ.λπ. Η καταλογογράφηση των εκθεμάτων και οι θεματικές ενότητες που προέκυψαν, ανέδειξαν «νικητή» τα αυτοκινητιστικά ατυχήματα που αγγίζουν το 60% του συνόλου των εκθεμάτων.

Ιδιαίτερη ενότητα αποτελούν τα τάματα που έχουν γίνει με υπερατλαντικές παραγγελίες. Εντολοδότες ήταν παλαιοί εμιγκρέδες στη Βόρεια και Νότια Αμερική, των οποίων οι παρ’ ολίγον θανάσιμοι κίνδυνοι, μαζί με την εξ ουρανού προστασία, εικονογραφούνται σε πολλούς πίνακες: Η πτώση του απρόσεκτου Φιλίπο Ραμπετσάνα από τη γέφυρα του Μπρούκλιν, το γκρέμισμα του Τζόρτζιο Παλέτι από τη σέλα του αλόγου του σε κάποια πάμπα της Αργεντινής, η παλαιά Φορντ που παραλίγο να διαμελίσει τον ομογενή Εουτζένιο Σαμπιέτρο στο Σέντρβιλ των ΗΠΑ, ο δηλητηριώδης σκορπιός από τον οποίο γλύτωσε ο Ντανίλο Μιλεόνε στη Σάντα Φε, το σπασμένο τζάμι ενός παραθύρου ουρανοξύστη στο Σικάγο, που λίγο έλειψε να αποκεφαλίσει τον περαστικό Αλφρέντο Γκαλιάνο. Στη γκαλερί των θαυμάτων με τα δραματικά συμβάντα εκτός Ιταλίας περιλαμβάνεται και ο ελλαδικός χώρος. Εδώ ξεχωρίζει ένας πίνακας που αναπαριστά μια μάχη του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, μεταξύ Ιταλών και Βουλγάρων, στο μέτωπο της Μακεδονίας. Το τάμα, με ημερομηνία 9 Μαΐου 1917, ήταν προσφορά του θεοσεβούμενου λοχία Τζουζέπε Ντόλντζα, που γλύτωσε από τα εχθρικά πυρά. Σε ένα άλλο πίνακα πρωταγωνιστεί το ναυάγιο ενός ψαράδικου ανοιχτά της Κεφαλλονιάς (1934) με μοναδικό διασωθέντα το δωρητή Αουρέλιο Λορέτι. Οι αναφορές στην Ελλάδα συμπληρώνονται με αρκετά τάματα στρατιωτών που επέζησαν στην Πίνδο το ’40.

Τα εικονογραφημένα αφιερώματα στη Μαντόνα λειτουργούν ως αψευδείς μάρτυρες της εποχής τους, παρέχοντας πολλές χρήσιμες πληροφορίες στους σύγχρονους μελετητές. Δεν είναι τυχαίο άλλωστε, ότι έχουν γίνει αντικείμενο έρευνας από κοινωνιολόγους και εθνολόγους, που ανακαλύπτουν σε αυτούς τους «ταπεινούς» πίνακες ντοκουμέντα με ιστορική (και όχι μόνο) αξία. «Η συλλογή ταμάτων της Κονσολάτα καταγράφει την κοινωνική διαστρωμάτωση των πιστών στους τρεις τελευταίους αιώνες» γράφει στη μελέτη με τίτλο «Σημειώσεις για μια κοινωνιολογική ανάγνωση των ταμάτων» ο καθηγητής Έλιο Ροτζέρο. «Βλέπουμε προσφορές ευγενών της ανώτερης τάξης, γιατρών και χειρουργών, εμπόρων της νεοσύστατης –τότε- αστικής τάξης, αλλά και τάματα εργατών, οικοδόμων, χωρικών, ψαράδων, ταξιδιωτών και φαντάρων. Όπως είναι φανερό, τα δωρίσματα αυτού του είδους δεν προέρχονται μόνο από τις τάξεις των φτωχών. Όλοι είναι ίσοι και απροστάτευτοι στους αναπάντεχους κινδύνους της ζωής». Απλοί, συχνά ερασιτεχνικοί, οι πίνακες αυτοί συμπυκνώνουν στην επιφάνειά τους στοιχεία για το συμβάν, για το χώρο και για εκείνους που έλαβαν τη Θεία Χάρη. Εικονίζουν με ακρίβεια τη δραματική στιγμή, δείχνουν σπίτια, δρόμους, οχήματα, επαγγέλματα, ρούχα, που αλλάζουν από πίνακα σε πίνακα στο πέρασμα των χρόνων.

Η συλλογή στο παρεκκλήσι της Κονσολάτα διασώζει την αίσθηση ενός κόσμου που δεν υπάρχει πια, ή τουλάχιστον ενός κόσμου που έχει αλλάξει βαθιά. Ίσως το πιο σημαντικό χαρακτηριστικό όλων αυτών των εικονογραφημένων προσφορών είναι η έντονη αίσθηση ταπεινότητας, τυπικό δείγμα της λαϊκής θρησκευτικότητας. Η επανεκτίμηση της ανθρωπολογικής σημασίας των ταμάτων στην Ιταλία, κατέστησε δυνατή την ένταξή τους σε μια σύγχρονη επιστημονική διαδικασία που επιδιώκει να φέρει στο φως τις πολυάριθμες κοινωνικο-πολιτιστικές (εξίσου με τις λατρευτικές) αξίες τους. «Το φαινόμενο των ταμάτων είναι πολύπλοκο», γράφει η Λάουρα Μπορέλο σε άρθρο της που αναρτήθηκε στην ιστοσελίδα του Κέντρου Σπουδών Πιεμόντε: «Οι ιστορικοί το εντάσσουν στο πλαίσιο ενός πολυσύνθετου “πολιτισμού των λαϊκών τάξεων”. Οι τεχνοκριτικοί το αντιμετωπίζουν ως γνήσιο δείγμα “ναΐφ” τέχνης. Οι θρησκειολόγοι βρίσκουν σε αυτό την έκφραση της βαθιάς πίστης που εμπεριέχει το μαγικοθρησκευτικό χαρακτήρα της παγανιστικής εποχής. (…) Η ζωγραφική της δέησης απαθανατίζει σημαντικές στιγμές του δημόσιου βίου. Γεγονότα όπως οι παγκόσμιοι πόλεμοι, οι μεγάλες φυσικές καταστροφές, τα πολύνεκρα δυστυχήματα και πολυάριθμες στιγμές του ιδιωτικού βίου εξιστορούνται χάρη στην ευγνωμοσύνη των διασωθέντων.»

Εικονογράφηση: αρχείο Α. Μαλανδράκη